آشکارسازی مؤلفه‌های فرایند تهیه و تصویب طرح‌های توسعه شهری با استفاده از تحلیل موقعیت چند سطحی بررسی موردی: طرح‌های توسعه شهری مشهد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران

چکیده

عملکرد طرح‌های توسعه شهری، یکی از مباحث اساسی حوزه نظریه و عمل شهرسازی در ایران است. اما به نظر می‌رسد نوع نگاه به مفهوم توسعه شهری، دست کم دچار نوعی دوگانگی است. تفاوت گفتمانی بازیگران در طرح‌های توسعه شهری، محصولات متفاوت و گاه متناقضی را در پی دارد. این مقاله به دنبال آشکارسازی مؤلفه‌های مؤثر بر فرایند تهیه و تصویب طرح‌های توسعه شهری در سطوح مختلف با تکیه بر تجارب شهر مشهد است. در راستای دستیابی به این هدف، پژوهش حاضر از قابلیت‌های روش تحلیل موقعیت استفاده خواهد کرد تا با مواجهه روشمند، تعدد مؤلفه‌های مؤثر بر طرح‌ها و ایفای نقش جهان‌های گفتمانی متفاوت، در سطوح مختلف آن را به تصویر بکشد. ابزار جمع‌آوری داده در این پژوهش میدانی (17 مصاحبه و مشاهده مشارکتی) و کتابخانه‌ای (546 گزارش) بوده و تحلیل داده‌ها با استفاده از نقشه‌‌های موقعیت و عرصه-جهان‌های اجتماعی صورت پذیرفته است. مطابق نتایج پژوهش، ساختارهای گفتمانی متفاوت در سه عرصه سرمایه سیاسی، سرمایه اجتماعی و سرمایه فکری در دو مقیاس ملی و محلی در ایران ایفای نقش می‌کنند، که در نتیجه آن دو نوع نگاه متفاوت به ابزارهای تصمیم‌سازی و شیوه تصمیم‌گیری طرح‌های توسعه شهری به وجود آمده‌است. به‌عنوان مثال گفتمان‌ها در مقیاس ملی بلندمدت، آرمانگرا و متمرکز بوده، اما در مقیاس محلی کوتاه‌مدت، پروژه‌محور و متأثر از مشارکت بازیگران است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


-         اپور (موسسه شهرسازی پاریس) (1384). قرارداد همکاری فنی با مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهری تهران.
-         اطهاری، کمال (1373). بحران اندیشه در شهرسازی معاصر ایران. معماری و شهرسازی، 31-32، 12-21.
-         آلمندینگر، فیلیپ (1389). نظریه برنامه‌ریزی (مترجم: عارف اقوامی مقدم). تهران: نشر آذرخش (نشر اصلی اثر: 2009).
-         امامی، سید محمد، و زبردست، اسفندیار (1393). ارزیابی طرح‌های توسعه شهری بر اساس اصل هم‌پیوندی و اتصال با استفاده از روش AHP (مطالعه موردی: طرح احیای میدان امام علی (ع) اصفهان). مطالعات شهری، 11، 38-21.
-         امین‌زاده، بهناز، و رودکی، سمیه (1396). ارائه روشی تلفیقی برای ارزیابی طرح‌های تفصیلی شهری. هویت شهر، 29، 29-42.
-         جلیلی، سید مصطفی (1399). پیدا و پنهان مدیریت طرح جامع تهران. تهران: مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران (شهرداری تهران).
-         جودی‌گل‌لر، پویا، و شریف‌زادگان، حسین (1397). رفتار نهادی برنامه‌ریزان در گفتمان برنامه‌ریزی شهری کلانشهر‌ تهران. هنرهای زیبا، 23 (4)، 5-14.
-         حسین‌زاده دلیر، کریم، و ملکی، سعید (1386). بررسی تغییرات کاربری اراضی شهری در طرح جامع و تفصیلی شهر ایلام. مجله جغرافیا و توسعه ناحیه‌ای، 4 (8) ، 65- 93.
-         خاکپور، براتعلی، پیله‌ور، علی اصغر، و گل افروز، مهری (1390). ارزیابی میزان تحقق کاربری‌های آموزشی، بهداشتی و فضای سبز طرح تفصیلی شهر بجنورد. سومین کنفرانس برنامه‌ریزی و مدیریت شهری، مشهد.
-         دانشور، مریم، و بندرآباد، علیرضا (1392). بررسی انطباق طرح‌های توسعه و عمران جدید کشور  با ویژگی‌های طرح ساختاری-راهبردی  (نمونه موردی طرح توسعه و عمران شهر مشهد). مجله هویت شهر، 14، ۸۳-۹۲.
-         دانشور، مریم، غفاری، علی، و ماجدی، حمید (1398). رویکردی داده‌بنیاد بر کاربست برنامه‌های ساختاری راهبردی در نظام شهرسازی ایران. آرمانشهر، 27،  165-155.
-         دانشپور، سیدعبدالهادی، بهزادفر، مصطفی، برک‌پور، ناصر، و شرفی، مرجان (1395). محیط برنامه‌ریزی مشارکتی؛ ارائه مدل مفهومی برای تحلیل عوامل مؤثر بر مشارکت شهروندان در برنامه‌ریزی. نامه معماری و شهرسازی، 9(18)، 23-42.
-         رشیدی زهرا، و فراستخواه مقصود (1397). مفهوم‌پردازی پدیده سایش از منظر اعضای هیئت علمی دانشگاه‌های جامع شهر تهران؛ مطالعه‌ای زمینه‌ای. فصلنامه پژوهش و برنامه‌ریزی در آموزش عالی، ۲۴ (۴)،۱۲۳-۱۵۰.
-         رهنما، محمدرحیم (1387). پژوهشی پیرامون تحقق طرح‌های تفصیلی شهری با تأکید بر کاربری‌های آموزشی و بهداشتی درمانی. مشهد: جهاد دانشگاهی (دانشگاه فردوسی مشهد).
-         شریف‌زادگان، محمدحسین، و ملک‌پور اصل، بهزاد (1394). نگرشی نهادی به برنامه‌ریزی توسعه درون‌زای اقتصادی. فصلنامه برنامه‌ریزی و بودجه، 4، ۱۵۵-۱۸۴.
-         شریف‌زادگان، محمدحسین، و جودی‌گل‌لر، پوریا (1395). انگاشت فرهنگ برنامه‌ریزی: بازجست جنبه‌های فرهنگی برنامه‌ریزی فضایی با رهیافت نهادباوری عامل-مدار. برنامه‌ریزی و آمایش فضا، 20 (4)، 115-137.
-         ضـــــرابی، اصـــــغر، رشــیدی نیک، ســیامک، و قاســـمی راد، حمـــداالله (1389). تحلیل و ارزیابی کاربری اراضی در شهر ایذه. پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 1(3)، 19-40.
-         عبدی‌دانشپور، زهره، و ابراهیم‌نیا، وحیده (1394). فرصت‌ها و موانع به‌کارگیری رهیافت همکارانه در پایه‌گذاری ساختار سیاست‌گذاری یکپارچه در شهر تهران. صفه، 68، ۸۵-۱۱۸.
-         عبدی‌دانشپور، زهره (1387). درآمدی بر نظریه‌های برنامه‌ریزی با تأکید ویژه‌ بر برنامه‌ریزی شهری. تهران: مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
-         عبدی‌دانشپور، زهره (1382). برنامه‌ریزی راهبردی و برنامه‌ریزی اختیار راهبردی. مجله مدیریت شهری، 14، ۱۴-۲۳.
-         عزیزی، علی، و صمدی، محمدحسین (1390). ارزیابی کمی و کیفی کاربری اراضی شهر مریوان. پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 43(78) ،  66-45.
-         عزیزی، محمدمهدی، و آراسته، مجتبی (1390). ارزیابی تحقق‌پذیری پیش‌بینی‌های کاربری اراضی و پیشنهادهای جهات توسعه در طرح جامع لار. مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای، ۳ (11)، 1-22.
-         عندلیب، علیرضا (1397). تجربه نهاد طرح جامع تهران. تهران: پژوهشکده نظر.
-         عندلیب، علیرضا، دانشپور، عبدالهادی، مطوف، شریف، ذاکرحقیقی،  براتی، ناصر، و کاظمیان، غلامرضا (1389). ویژه نامه‌های نهاد برنامه‌ریزی توسعه شهری تهران. مجله منظر، شماره 5-10.
-         عندلیب، علیرضا، دانشپور، عبدالهادی، مطوف، شریف، ذاکرحقیقی،  براتی، ناصر، و کاظمیان، غلامرضا (1388). ویژه نامه‌های نهاد برنامه‌ریزی توسعه شهری تهران. مجله منظر، شماره ۱-4.
-         غمامی، مجید (1399). بررسی طرح‌های جامع شهری و منطقه‌ای تهران در پنج دهه گذشته (1345 - 1395). تهران: مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران (شهرداری تهران).
-         غمامی، مجید (1371). بررسی و نقد اجمالی طرح‌های جامع شهری. مجله  آبادی، ۲(۷)، 18- 21.
-         فریورصدری، بهرام (1393). تحولات طرح‌ریزی شهری ایران در دوران معاصر. تهران: نشر آذرخش.
-         کاظمیان، غلام‌رضا، فرجی‌راد، خدر، رکن‌الدین افتخاری، عبدالرضا، و پورطاهری، مهدی (1392). رابطه ظرفیت نهادی و توسعه پایدار منطقه‌ای. فصلنامه جغرافیا، 38، ۱۵۳-۱۷۳.
-         ماجدی، حمید (1391). نظریه طرح‌های ساختاری راهبردی (ناحیه‌ای و محلی). هویت شهر، 11، ۱۷-۲۶.
-         ماجدی، حمید (1383). برنامه‌ریزی راهبردی، راه‌حلی برای رفع مشکلات شهری. شهرساز، 2 -3، 5- 9 .
-         ماجدی، حمید (1382). سیاست‌های راهبردی مستخرج از طرح‌های راهبردی کلانشهرهای منتخب جهان. مجموعه مقالات کارگاه تخصصی تدوین سیاست‌های راهبردی برای توسعه آتی شهر تهران. تهران: سازمان ایرانی مجامع بین المللی.
-         ماجدی، حمید (1379). جایگاه طرح‌های جامع شهرستان در نظام برنامه‌ریزی توسعه. ماهنامه شهرداری‌ها، 17، 17- 23.
-         مرادی مسیحی، واراز (1389). تحولات برنامه‌ریزی شهری در ایران و جهان از دهه 1930 تا به امروز. تهران: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی.
-         مرادی مسیحی، واراز، و زرین، شهریار (1385). تحول برنامه‌ریزی شهری در اروپا و ایران. مجله شهرنگار، 36، ۵۲-۵۹.
-         مرادی مسیحی، واراز (1384). برنامه‌ریزی استراتژیک و کاربرد آن در شهرسازی ایران و نمونه موردی کلان‌شهر تهران. تهران: شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری.
-         مرادی مسیحی، واراز (1381). برنامه‌ریزی استراتژیک در کلان‌شهرها. تهران: انتشارات پردازش و برنامه‌ریزی شهری.
-         مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهری (۱۳۶۹). نگرشی بر الگوی برنامه‌ریزی شهری در ایران، جلد اول. تهران: انتشارات وزارت کشور.
-         مشهودی، سهراب (1385). مبانی طرح‌های سیال شهری. تهران: شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری.
-         منصوری، سید امیر (1395). نقد و بررسی طرح جامع تهران 86. تهران: انتشارات پژوهشکده نظر.
-         مهدی‌زاده، جواد (1385). برنامه‌ریزی راهبردی توسعه شهری تجربیات جهانی و جایگاه آن در ایران. تهران: وزارت مسکن و شهرسازی.
-         مهندسان مشاور زیستا (1372). طرح ارزیابی طرح‌های جامع شهری در ایران. تهران: سازمان برنامه‌ و بودجه کشور.
-         مهندسان مشاور شارمند (1378 الف). بررسی تجارب تهیه و اجرای طرح‌های توسعه شهری در ایران (چاپ اول). تهران: مرکز مطالعات برنامه‌ریزی شهری.
-         مهندسان مشاور شارمند (1378 ب). تدوین شیوه‌های مناسب تهیه طرح‌های شهری در ایران، جلد دوم: بررسی تجارب تهیه و اجرای طرح‌های توسعه شهری در ایران. تهران: سازمان شهرداری‌های کشور.
-         وزارت مسکن و شهرسازی (1387). اصلاح نظام مدیریت توسعه شهری در ایران بر اساس رویکرد راهبردی. تهران: وزارت مسکن و شهرسازی.
-         هادی زنوز، بهروز (1395). ارزیابی تحقق‌پذیری طرح‌های شهری در تهران. هفت شهر، 53-54، ۸-۳۵.
 
-         Alexander, E. R., & Faludi, A. (1989). Planning and plan implementation: notes on evaluation criteria. Environment and Planning B: Planning and Design, 16(2), 127-140.
-         Birks, M., & Mills, J. (2015). Grounded theory: A practical guide. Los Angeles, CA: Sage.
-         Bryant, A., & Charmaz, K. (2007). Introduction: Grounded theory research: Methods and practices. In Antony Bryant & Kathy Charmaz (Eds.), The Sage handbook of grounded theory (1-28). London: Sage.
-         Charmaz, K., & Belgrave, L. L. (2019). Thinking about data with grounded theory. Qualitative Inquiry, 25(8), 743-753.
-         Charmaz, K. (2017). The power of constructivist grounded theory for critical inquiry. Qualitative Inquiry,  23(1), 34-45.
-         Charmaz, K., & Bryant, A. (2016). Constructing grounded theory analyses. In David Silverman  (Ed.), Qualitative research (347-362). Thousand Oaks: Sage.
-         Charmaz, K. (2014). Constructing Grounded Theory, a Practical Guide through Qualitative Analysis. London: Sage.
-         Charmaz, K., & Belgrave, L. L. (2013). Modern symbolic interaction theory and health. In Willian C. Cockerham Silverman  (Ed.),  Medical sociology on the move (11-39). Dordrecht: Springer.
-         Corbin, J., & Strauss, A. (2014). Basics of qualitative research: Techniques and procedures for developing grounded theory. Newbury Park, Calif: Sage.
-         Clarke, A. E., Friese, C., & Washburn, R. S. (2017). Situational analysis:Grounded theory after the interpretive turn. Thousand Oaks, CA: Sage.
-         Clarke, A. E. (2019). Situating grounded theory and situational analysis in interpretive qualitative inquiry. In Antony Bryant & Kathy Charmaz (Eds.), The Sage handbook of current developments in grounded theory (3–48). London: Sage.
-         Clarke, A. E. (2009). From grounded theory to situational analysis. In  Janice  M. Morse,  Phyllis Noerager Stern, Juliet  Corbin,  Barbara J.  Bowers  and  Adele, E.  Clarke  (Eds.),  Developing  Grounded  Theory:   The  Second  Generation (194-235). Walnut Creek, CA:  Left Coast.
-         Clarke, A. E. (2007). Grounded  theory:  Conflicts,  debates  and  situational  analysis.  In  William Outhwaite & Stephen P. Turner  (Eds.),  Handbook of social science and technology studies (838-885). Cambridge: MIT Press.
-         Clarke, A. (2005). Situational analysis: Grounded theory after the postmodern turn. Thousand Oaks, California: SAGE.
-         Clarke, A. E. (1991). As organizational theory. In David R Maines (Ed.), Social organization and social process: essays in honor of Anselm Strauss (119-158). New York: De Gruyter.
-         Clarke, A. E. (2015). Feminisms, Grounded Theory, and situational Analysis Revisited. In Adele E. Clarke, Carrie Friese & Rachel S. Washburn (Eds.) Situational analysis in practice: Mapping research with grounded theory (84-154). Walnut Creek, CA: Left Coast Press.
-         Deleuze, G., & Guattari, F. (1987). A thousand plateaus: Capitalism and schizophrenia. Brian Massumi, Minneapolis: University of Minnesota Press.
-         Eastwood, J., Kemp, L., & Jalaludin, B. (2016). Each is in different circumstances anyway:a realist multilevel situational analysis of maternal depression in South Western Sydney, Australia. Sage Open, 6(4), 2158244016676863.
-         Forester, J. (1993). Critical theory, public policy, and planning practice. Albany, NY: SUNY Press.
-         Forester, J. (1987). Critical theory and planning practice. In John Forester (Ed.), Critical theory and public life (202-227). Cambridge, MA: MIT Press.
-         Foucault, M. (1972). The Archaeology of Knowledge and the Discourse on Language (Translator: A. M. Sheridan Smith). New York: Pantheon.
-         Glück, S. (2018). Making energy cultures visible with situational analysis. Energy Research & Social Science, 45, 43-55.
-         Glaser, B. G. (2013). No Preconceptions: The GroundedTheory Dictum. Mill Valley, CA: Sociology Press.
-         Glaser, B. G. (2001). The Grounded Theory Perspective:Conceptualization Contrasted with Description. Mill Valley, CA: Sociology Press.
-         Glaser, B. G. (1998). Doing Grounded Theory: Issues andDiscussions. Mill Valley, CA: Sociology Press.
-         Glaser, B. G. (1992). Basics of Grounded Theory Analysis. Mill Valley, CA: Sociology Press.
-         Glaser, B. G. (1978). Theoretical Sensitivity. Mill Valley, CA: Sociology Press.
-         Healey, P. (2007). The collaborative planning’project in an institutionalist and relational perspective: a note. Critical Policy Analysis, 1(1), 123-130.
-         Healey, P. (1996). Planning Through Debate: The Communicative Turn in Planning Theory. In Scott Campbell and Susan S. Fainstein (Eds.) Readings in Planning Theory  (234-258). Oxford: Blackwell Publishers.
-         Healey, P. (1992). A planner's day: knowledge and action in communicative practice. Journal of the American Planning Association, 58(1), 9-20.
-         Cars, G., Healey, P., Madanipour, A., & de Magalhaes, C. (2002). Urban governance, institutional capacity and social milieux. Aldershot: Ashgate.
-         Innes, J. E., & Booher, D. E. (1999). Consensus building and complex adaptive systems: A framework for evaluating collaborative planning. Journal of the American Planning Association, 65(4), 412-423.
-         Innes, J., Gruber, J., Neuman, M., & Thompson, R. (1994). Coordinating growth and environmental management through consensus building. California Policy Seminar Brief, 6(4), 1-7.
-         Kaushal, S. (2020). Evaluating Quality of Master Plans: A Case Study of Master Plan of Amritsar: 2010-2031. Creative Space, 7(2), 81-94.
-         Kunzmann, K.R. (2008). Spatial Dimensions of Knowledge Production. In Tan Yigitcanlar, Koray Velibeyoglu, & Scott Baum (Eds.), Knowledge-based Urban Development: Planning and Applications in the Information Era (296-300). NewYork: Information Science Reference.
-         Markey, K., Tilki, M., & Taylor, G. (2014). Reflecting on the challenges of choosing and using a grounded theory approach. Nurse Researcher, 22(2), 16-22.
-         Morse, J. M. (2009). Tussles, tensions, and resolutions. In  Janice  M. Morse,  Phyllis Noerager Stern, Juliet  Corbin,  Barbara J.  Bowers  and  Adele, E.  Clarke  (Eds.),  Developing  Grounded  Theory:    The  Second  Generation (13-22). Walnut Creek, CA:  Left Coast.
-         Nadin, V. & Stead, D. (2008). Characterising European spatial planning systems: review of approaches. ARL Comparative Spatial Planning Research Meeting, Delft, The Netherlands.
-         Strauss, A. L. & Corbin, J. (1990). Basics of Qualitative Research: Grounded Theory Procedures and Tech-niques. Newbury Park, CA: Sage.
-         Strauss, A. L. (1987). Qualitative Analysis for Social Sci-entists. Cambridge: Cambridge University Press.
-         Talen, E. (1996a). Do plans get implemented? A review of evaluation in planning. Journal of Planning Literature, 10(3), 248-259.
-         Talen, E. (1996b). After the plans: Methods to evaluate the implementation success of plans. Journal of Planning Education and Research, 16(2), 79-91.
-         Tian, L., & Shen, T. (2011). Evaluation of plan implementation in the transitional China: A case of Guangzhou city master plan. Cities, 28(1), 11-27.