بازخوانی اسلامی از مدل محیط-رفتار راپاپورت در سازمان فضایی خانه و تحقق سنجی آن در طرح

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشکده هنر و معماری‏، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، تهران

2 استادیار دانشکده معماری و شهرسازی‏، دانشگاه علم و صنعت ایران‏، تهران

3 دانشیار دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران‎، تهران

4 استادیار دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران

چکیده

سازمان فضایی خانهها در خلال تحولات نوگرایی بیشترین تغییر را داشته است. این تغییر فرهنگ، در ساخت سازمان فضایی خانه در تغییر روابط اعضای خانواده نسبت به گذشته کاملاً قابل مشاهده است. دانشجویان در آموزش طراحی مسکن معمولاً با نظام متعارضی از روابط فضایی در خانههای گذشته و امروز مواجه میشوند و براساس سلیقه و آموزشهای آزاد استادان، طرحی با تأکید بر ابعاد خلاقیت و زیبایی که حالتی آزاد و فردی دارد، پیشنهاد میدهند. هدف پژوهش، ارائه مدلی برای ایجاد رابطه بین محتوا و طراحی و تحققسنجی آن، با تأکید بر عرصهبندی فضاهای درونی خانه برمبنای روابط خانواده در مکتب اسلام است. بدینمنظور از مدل تحلیل محیط-رفتار راپاپورت بهره گرفته شد. شکل ایرانی-اسلامی مدل برمبنای روابط خانواده در اسلام صورت داده شد و با بهرهگیری از روش استدلال منطقی و با نظرسنجی دلفی از متخصصان طراحی خانه، اعتبار یافتهها تأیید و مدل نهایی تنظیم گردید. سپس مدل فوق بهعنوان ابزار آموزش طراحی سازمان فضایی خانه، برای دانشجویان سال دوم کارشناسی معماری در دو گروه آزمون و کنترل بهکار گرفته شد. اگرچه سنجش تمامی طرحهای دو گروه توسط مؤلفان صورت گرفت، بار دیگر توسط پنج متخصص طراحی خانه از نمونه آماری منتخبی از هر دو گروه، اعتبار نتایج تأیید گردید. نتایج تحقیق نشان میدهد گروه آزمون با درصد معناداری روابط فضایی داخلی خانه را نزدیکتر به آموزههای فرهنگ اسلامی طراحی نمودهاند و این در حالی است که از بعد خلاقیت و زیباییشناسی تفاوت معناداری بین دو گروه مشاهده نمیشود. بنابراین اگرچه زیباییشناسی خانه مستقل از سازمان فضایی آن نیست، ولی با رعایت حساسیتهای مدل باز هم میتوان به آموزش صحیح نسبت به تحقق طرح مطلوب و همهجانبه از دانشجویان امیدواربود.

کلیدواژه‌ها


 -  قرآن کریم (1374) ترجمة ناصرمکارم شیرازی، دارالقرآن کریم، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، تهران و قم.
-  آقالطیفی، آزاده (1390) «انسان و خانه: تبیین الگوی تعامل انسان و خانه معاصر در ایران»، رساله دکتری معماری، دانشگاه تهران.
-  ابوجعفر محمدبن یعقوب الکلینی (1388 ه.ق.) الکافی، دارالکتاب الاسلامیه، طهران.
-  افشارنادری، کامران (1374) «همنشینی اضداد در معماری ایرانی»، مجله آبادی، سال پنجم، شماره 19، صص. 68-75.
-  السیوطی، عبدالرحمن ابن‌ابی‌بکر (1401 ه.ق.) الجامع الصغیرفی احادیث البشیر النذیر، دارالفکر، بیروت.
-  الکساندر، کریستوفر (1387) زبان الگو: شهرها، مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری، تهران.
-  بحرینی، سیدحسین و تاجبخش، گلناز (1378) «مفهوم قلمرو در فضاهای شهری و نقش طراحی شهری خودی در تحقق آن»، مجله هنرهای زیبا، شماره 6، صص. 18-31.
-  بمانیان، محمدرضا (1389) «انعکاس معانی منبعث از جهان بینی اسلامی در طراحی معماری»، مجله مطالعات شهر ایرانی-اسلامی، شماره 2، صص. 39-48.
-  بمانیان، محمدرضا (1390) «بازشناسی مفاهیم معنوی سکونت در مسکن سنتی اقلیم کویری»، مجله مطالعات شهر ایرانی-اسلامی، شماره 5، صص. 95-102.
-  بورکهارت، تیتوس (1369) هنر مقدس، ترجمه جلال ستاری، انتشارات سروش، تهران.
-  بهشتی، احمد ( 1385) خانواده در قرآن، مؤسسه بوستان کتاب، مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزة علمیّه، قم.
-  پیرنیا، محمد کریم (1381) آشنایی با معماری اسلامی ایران، تدوین غلامحسین معماریان، انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران.
-  جمعی از مؤلفان (1382) روانشناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، تهران.
-  حائری، حمیدرضا (1388) خانه، فرهنگ، طبیعت، مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری، تهران.
-  حجت، عیسی (1380) «سنت و بدعت در آموزش معماری»، رساله دکتری معماری، دانشگاه تهران.
-  حرانی، ابومحمد الحسن بن شعبه (1974) تحف العقول عن آل الرسول، اعلمی للمطبوعات، بیروت.
-  حر عاملی (بی‌تا) وسایل الشیعه، جلد14، بی جا.
-  دلشاد تهرانی، مصطفی (1388) سیره نبوی، منطق عملی، دفتر چهارم: سیر خانوادگی، انتشارات دریا، تهران.
-  راپاپورت، ایموس (1391) فرهنگ، معماری و طراحی، ترجمه ماریا برزگر و مجید یوسف نیاپاشا، انتشارات شلفین، ساری.
-  رسولی محلاتی، سیدهاشم ( 1384) غررالحکم و درر الکلم آمدی (ره) جلد اول، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران.
-  رنجبر کرمانی، علی محمد (1389) «روش سامانه‌ای در طراحی معماری در پرتو بینش اسلامی»، رساله دکتری معماری، دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران.
-  زارع، لیلا (1390) «شناسایی ویژگی‌ها و اصول طراحی مسکن مطلوب بر پایه تعالیم اسلامی»، رساله دکتری معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم تحقیقات، تهران.
-  سرتیپی‌پور، محسن (1383) «آسیب شناسی مشکلات مسکن در ایران»، مجله صفه، شماره 39، صص. 23-45.
-  علاءالدین بنحسامالدین المتقی الهندی (1409ق) کنزالعمال فی احادیث الاقوال و الافعال، موسسه الرساله، بیروت.
-  علی بن محمداللیثی الواسطی (1376ش) عیون الحکم و المواعظ، دارالحدیث.
-  عینی‌فر، علیرضا (1379) «عوامل انسانی-محیطی مؤثر بر طراحی مجموعه‌های مسکونی»، مجله هنرهای زیبا، شماره 8، صص. 109-118.
-  عینی‌فر، علیرضا (1382) «الگویی برای تحلیل انعطافپذیری در مسکن سنتی ایران»، مجله هنرهای زیبا، شماره 13، صص. 64-77.
-  عینی‌فر، علیرضا (1386) «نقش غالب الگوهای عام اولیه در طراحی محله‌های مسکونی معاصر»، مجله هنرهای زیبا، شماره 32، صص. 39-50.
-  فرازنیا، حمیدرضا (1371) «بر آستانه خانه»، مجله صفه، شماره 5، صص. 36-45.
-  فون مایس، پی یر (1386) نگاهی به مبانی معماری، از فرم تا مکان، ترجمه سیمون آیوازیان، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
-  کوپر مارکوس، کلر (1382) «خانه نمادی از خویشتن»، ترجمه احمد علیقیان، فصلنامه فرهنگستان هنر، شماره 5، صص. 84-119.
-  گروتر، یورگ (1388) زیبایی شناسی در معماری، ترجمه جهانشاه پاکزاد، عبدالرضا همایون، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، تهران.
-  گیدنز، آنتونی (1378) جامعه‌شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران، نشر نی.
-  لاوسن، برایان (1384) طراحان چگونه می‌اندیشند، ابهام زدایی از فرایند طراحی، ترجمه حمید ندیمی، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، تهران.
-  لنگ، جان (1381) آفرینش نظریه معماری، نقش علوم رفتاری در طراحی محیط، ترجمه علیرضا عینی‌فر، انتشارات دانشگاه تهران.
-  مجلسی، محمد تقی (1111ق) بحارالأنوار، جلد 74، به اهتمام محمد مهدی بن آخوند ملاصالح، تبریز.
-  محدث نوری (1313ق) مستدرک الوسائل، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، قم.
-  محمدی ری شهری، محمد (1377) میزان الحکمه، ترجمه حمیدرضا شیخی، ناشر، دار الحدیث، قم.
-  محمدی ری شهری، محمد (1379) میزان الحکمه، نشر مرکزالاعلام الاسلامی، تهران.
-  محمدی ری شهری، محمد (1382) منتخب میزان الحکمه، دارالحدیث، تهران.
-  محمودی، امیرسعید (1383) «تفکر در طراحی- معرفی الگوی تفکر تعاملی در آموزش طراحی»، مجله هنرهای زیبا، شماره20، صص. 27-36.
-  محدث نوری (1313 ق) مستدرک‌الوسائل، جلد1، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، قم.
-  مهاجری، ناهید، قمی، شیوا (1387) «رویکردی تحلیلی بر نظریه‌های طراحی کریستوفر الکساندر»، مجله هویت شهر، شماره 2، صص. 45-56.
-  ناری قمی، مسعود (1389) «مطالعه‌ای معناشناختی در باب مفهوم درونگرایی در شهر اسلامی»، مجله هنرهای زیبا، شماره 43، صص. 69-82.
-  ندیمی، هادی (1370) «مدخلی بر روش‌های آموزش معماری»، مجله صفه، سال اول، شماره 2، صص. 4-18.
-  نقی‌زاده، محمد (1379) «ویژگی‌های کیفی مسکن مطلوب»، مجله صفه، شماره 31، صص. 90-103.
-  نقی‌زاده، محمد (1386) جایگاه فرهنگ اسلامی در آموزش هنر، معماری و شهرسازی، سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور، تهران.
-  نقره‌کار، عبدالحمید (1387) درآمدی بر هویت اسلامی در معماری و شهرسازی، وزارت مسکن و شهرسازی، تهران.
-  نوربرگ شولتز، کریستیان (1389) مفهوم سکونت، به سوی یک معماری تمثیلی، ترجمه محمود امیریاراحمدی، چاپ چهارم، انتشارات آگه، تهران.
-  نوری طبرسی، حسین (1988 م) مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، آل البیت لاحیاءالتراث العربی، بیروت.
-  نهج البلاغه (قرن چهارم قمری) گردآوری سید رضی.
 
-  Alexander, Christopher (1977) A Pattern Language, Oxford University Press, New York.
-  Blunt, Alison & Dowling, Robyn (2006) Home (Key Ideas in Geography), Routledge, London.
-  Coolen, Henny & Ozaki, Ritsuko (2004) Culture, Lifestyle and the Meaning of a Dwelling, University of Toronto, Toronto.
-  Ghafourian, Mittra (2012), A Correlation Model on Flexible Building Design with User Satisfaction in Residential Unit Plan, PhD Dissertation, UTM, Malaysia.
-  Gifford, R. (1998) Environmental Psychology, Principles and Practice, Privacy and Human Behavior, Allyn and Bacon.
-  Montreuil, Christelle (2011) Impact of Home Modifications on the Meaning of Home for People with Disabilities, Laval University, Canada.
-  Moore, Jeanne (2000) “Placing home in context”, Journal of Environmental Psychology, Vol 20 (3), Sep 2000, pp. 207-217.
-  Rapoport, Amos (1969) House Form and Culture (Foundations of Cultural Geography Series), Englewood Cliffs, Prentice Hall, N.J.
-  Rapoport, Amos (1982) The meaning of built Environment (A Noverbal Communication Approach), Sage Publications, London.
-  Roberts-Hughes, Rebecca (2011) The Case for Space, The Size of England’s New Homes, Royal Institute of British Architects.
-              Sixsmith, Judith (1986) “The Meaning of Home: An Exploratory Study of Environmental Experience”, Journal of Environmental Psychology, 6, pp. 281-298.