چارچوب تعیین حریم و ضوابط بصری برای آثار تاریخی واقع در بافت شهری؛ بررسی موردی: برج علاء‌الدوله، مسجد و مدرسه‌ معیرالممالک و خانه‌های زند

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناسی‌ارشد طراحی‌شهری، دانشکده‌ معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر، تهران، ایران

2 دانشیار پژوهشکده ابنیه و بافت‌های فرهنگی تاریخی، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، تهران، ایران

چکیده

تغییرات شدید حاصل از نوسازی بی‌قاعده و گسترده‌ بناها و فضاها در بخش‌های قدیمی شهرها، چشم‌اندازها به آثار تاریخی این مناطق را مخدوش یا مسدود نموده، به ارتباط بصری و هماهنگی آثار و زمینه‌شان صدمه زده‌ و فرصت بهره‌برداری از ارزش‌های آثار را کاهش داده ‌است. در این شرایط، کنترل و هدایت تغییرات مذکور در جهتی مطلوب، ضروری است که با اعمال محدودیت‌هایی بر ساخت‌و‌سازها، توسط تعیین حریم و ضوابط بصری، انجام‌پذیر است. هدف این نوشتار ارائه‌ چارچوب تعیین حریم و ضوابط بصری شامل مؤلفه‌های مستلزم توجه و ساختار ضوابط لازم است. در راستای هدف، خصوصیات بصری سه اثر تاریخی شهریِ درگیرِ مسائل مذکور و زمینه‌ آن‌ها، بررسی و وضعیت دید و کیفیت‌ بصری محورها و پهنه‌های دید به آن‌ها تحلیل می‌شود. روش‌های جمع‌آوری داده‌ها عمدتاً عکس‌برداری، ترسیم و رجوع به منابع علمی و روش تحلیل، تجزیه‌و‌تحلیل جنبه‌های بصری چشم‌اندازها به وسیله‌ پردازش گرافیکی تصاویر است. مبتنی بر یافته‌ها، مؤلفه‌های مستلزم توجه در تعیین حریم و ضوابط بصری، همچون «ارتفاع» و «مصالح» بناهای زمینه و «خط آسمان» و «توده‌گذاری» بدنه‌های چشم‌اندازها، استخراج می‌شوند. همچنین با تجزیه‌و‌تحلیل ماهیت و نقش مؤلفه‌ها و طبقه‌بندی آن‌ها در طیفی از اساسی تا جزئی، ساختار پیشنهادی ضوابط بصری ارائه می‌شود که ضوابط کالبدی و فضایی ضروری را در سه سطح اصلی شامل ضوابط «ارتفاعی»، «توده‌گذاری، عقب‌نشینی و پیش‌آمدگی» و «جزئیات فرم و نما» دربرمی‌گیرد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


اداره کل ثبت و حریم آثار میراث فرهنگی (1398). ضوابط ارتفاعی حریم بناهای ثبت‌شده در فهرست آثار ملی در محدوده‌ املاک مجاور عرصه‌ آثار. تهران: وزارت میراث فرهنگ، گردشگری و صنایع دستی.
اداره‌کل حفاظت آثار باستانی و بناهای تاریخی ایران (1355). حریم مجموعه مسجد جامع شهر کاشان (شماره نقشه: 5010). وزارت فرهنگ و هنر.
ایوبی، رضا، و جعفری، نسیم (1394). نقد جایگاه بناهای میان‌افزا در محوطه‌های تاریخی از منظر اسناد بین‌المللی. صفه، 68، ۱۱۹-۱۳۸.
بحرینی، سیدحسین (1391). فرایند طراحی شهری. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
پورجعفر، محمدرضا، و صادقی، علی‌رضا (1387). اصول حاکم بر طراحی هدفمند محورهای دید شاخص شهری. هویت شهر، 3، ۹۵-۱۰۷.
ترک‌زبان، شقایق، و محمد‌مرادی، اصغر (1390). ضوابط طراحی معماری در بافت‌های تاریخی. شهر و معماری بومی، 1، ۵۳-۶۶.
تیبالدز، فرانسیس (1387). شهرسازی شهروندگرا (مترجم: محمد احمدی‌نژاد). اصفهان: انتشارات خاک.
جاوری، محسن، منتظر ظهوری، مجید، و حسین‌زاده، جواد (1396). صیانت و سامان‌دهی عرصه و حریم منظری تپه‌های باستانی سیلک. پژوهش‌نامه کاشان، 11، ۳-۳۱.
حبیبی، سیدمحسن، و مقصودی، ملیحه (1393). مرمت شهری. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
دهخدا، علی‌اکبر (1377). لغت‌نامه. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ذاکرعاملی، لیلا (1396). روش‌شناسی تعیین حریم جی باستان اصفهان. اثر، 79، ۴۷-۶۰.
ذکاوت، کامران (1385). چارچوب استراتژیک مدیریت بصری شهر. آبادی، 18، ۱-۴۰.
سلگی، وحید (1396). مطالعه و ارزیابی حرایم بناهای تاریخی واقع در محدوده‌های شهری به‌منظور دستیابی به دستورالعمل‌های متناسب طراحی حریم در ایران. پایان‌نامه برای دریافت درجه کارشناسی‌ارشد حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر.
شیبانی، زرین تاج (1367). بررسی و تحقیق پیرامون برج علاءالدوله (علاءالدین). اثر، 15و16، 30-13.
ضرغامی، اسماعیل (1389). مسجد و مدرسه معیرالممالک، معماری دوره‌ ناصری. اثر، 40و41، 80-59.
عمید، حسن (1378). فرهنگ عمید. تهران: انتشارات امیرکبیر.
فلامکی، محمد ‌منصور (1384). حریم‌گذاری بر ثروت‌های فرهنگی ایران. تهران: مؤسسه علمی و فرهنگی فضا.
قوچانی، عبدالله (1367). بررسی کتیبه آرامگاه علاء‌الدین. اثر، 15و16، 71-59.
کارمونا، متیو، هیت، تیم، اک، تنر، و تیسدل، استیون (1394). مکان‌های عمومی، فضاهای شهری، ابعاد گوناگون طراحی‌شهری (مترجمان: فریبا قرائی، مهشید شکوهی، زهرا اهری و اسماعیل صالحی). تهران:‌ انتشارات دانشگاه هنر.
کالن، گوردون (1387). گزیده منظر شهری (مترجم: منوچهر طبیبیان). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
کمیته فنی حرایم (بی تا). حدود و ضوابط عرصه و حرایم حفاظتی مجموعه تاریخی بازار تبریز. سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور.
کمیته فنی حرایم (1393). نقشه و ضوابط عرصه و حریم منظر فرهنگی ماسوله (تاریخ تصویب: ‌28/10/93). سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور.
گلکار، کوروش (1387). محیط بصری شهر؛ سیر تحول از رویکرد تزئینی تا رویکرد پایدار. علوم محیطی، 4، 114-95.
مرکز اسناد و تحقیقات دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی (1383).  گنجنامه. فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران. دفتر سوم، هشتم، و سیزدهم. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
هدمن و یازوسکی (1381). مبانی طراحی شهری (مترجمان: راضیه رضازاده و مصطفی عباس‌زادگان). تهران: دانشگاه علم و صنعت.
Australia ICOMOS Inc. (1999). The Burra charter: The Australia ICOMOS charter for places of cultural significance. Burwood: Australia ICOMOS secretariat, Deakin university.
Bentley, I.; Alcock, A.; Murrain, P.; Mcglynn, S.; & Smith, G. (1985) Responsive Environments. Oxford: Architectural Press.
Cantacuzino, S. (1994). What makes a good building? An inquiry by the royal fine arts commission, London: RFAC.
ICOMOS (2005). Xi’an Declaration on the conservation of the setting of heritage structures, sites and areas. Adopted by the 15th general assembly of ICOMOS, China.
Li, Q.; Yuichi, F.; & Morris, M. (2014). Study on the buffer zone of a Cultural Heritage site in an urban area: the case of Shenyang Imperial Palace in China. WIT Transactions on Ecology and The Environment, 191: The Sustainable City IX, 1115-1123.
Mayor of London (2012). London view management framework, supplementary planning guidance. London: Greater London authority. https://www.london.gov.uk/file/7988/download?token= YJoKa7uK
Pearson education limited (2013). Longman advanced American dictionary. China: Pearson Education ESL
Preservation Alliance for Greater Philadelphia (2007). Sense of Place: Design Guidlines for New Construction in Historic Districts. http://www.preservationalliance.com/publications/SenseofPlace_final .pdf
Tiesdell, S.; Oc, T.; & Heath, T. (1996). Revitalising Historic Urban quarters. Oxford: Butterworths.
World Heritage Centre (2008). World Heritage papers: 25, World Heritage and Buffer Zones. International Expert Meeting on World Heritage and Buffer Zones. Switzerland.
World Heritage Centre (2021). Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention. Paris: UNESCO World Heritage Centre.
Yin, R. K. (2018). Case study research and applications: design and methods. Los Angeles: SAGE Publications, Inc.