واکاوی هندسه به‌کار رفته در مدرسه غیاثیه خرگرد با تأکید بر هندسه عملی ابوالوفا بوزجانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران

2 کارشناس ارشد معماری اسلامی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران

چکیده

هندسه در متون تخصصی هندسی به دو دسته هندسه عملی و نظری تقسیم‌بندی می‌شود. این متون، هندسه عملی را جوهره کار صنعتگران، نقشه‌برداران و بنایان دانسته و مهم‌ترین نماد بیرونی آن را معماری قلمداد می‌کنند. در بین متون، رساله هندسه عملی بوزجانی از منابعی است که در آن هندسه با روش‌های متعدد و راه‌حل‌های ساده‌تر بیان شده است. قوام‌الدین شیرازی در متون کهن به‌عنوان مهندس و معمار در عصر تیموری یاد شده و مدرسه غیاثیه یکی از ماندگارترین بناهای ساخته شده توسط او است. در این پژوهش با روش تاریخی-تحلیلی، هندسه مدرسه غیاثیه مورد مطالعه قرار گرفته و سپس با هندسه بوزجانی تطبیق داده شده است تا پاسخگوی این سوال‌ها باشد: کاربست هندسه عملی در مدرسه غیاثیه چگونه صورت گرفته است؟ و شبکه‌های شطرنجی در طراحی این مدرسه به چه صورتی مورد استفاده بوده است؟ برای یافتن پاسخ، ابتدا هندسه عملی از منظر اندیشمندان غربی و ایرانی بررسی شد و سپس پلان و نمای مدرسه غیاثیه با توجه به روش‌های بوزجانی مورد بازنگری قرار گرفت. در نتیجه این تحقیق با اعمال شبکه مدولار بر پلان با توجه به ابعاد گنبدخانه و نیز تطبیق شکل‌گیری فضاها با هندسه بوزجانی، استفاده قوام‌الدین از روش‌های خاص هندسی و نیز از مدول مربعی مشخص در طراحی و ساخت بناها محرز گردید.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


-     آذرخرداد، فرشته، هاشمی‌زرج‌آباد، حسن، و زارعی، علی (۱۳۹۷الف). ارزیابی هندسه کاربردی در نقشه سه بنای بقعه ابوبکر تایبادی، مسجد گوهرشاد و مدرسه غیاثیه خرگرد. مطالعات باستانشناسی پارسه، ۴(۲)، ۱۲۱-۱۳۶.
-     آذرخرداد، فرشته، هاشمی‌زرج‌آباد، حسن، و زارعی، علی (۱۳۹۷ب). بازشناسی تناسبات و الگوهای هندسی کاربردی در معماری تیموری (مطالعه موردی مدرسه غیاثیه خرگرد). پژوهشنامه خراسان بزرگ، ۳۰، ۸۱-۹۶.
-     افندی، جعفر (۱۳۸۹). رسالة معماریه (مترجم: مهرداد قیومی بیدهندی). تهران: مؤسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری متن.
-     انصاری، مجتبی ( 1367 ). اصول طراحی معماری اسلامی و سنتی. پایان نامه کارشناسی ارشد معماری، دانشگاه تربیت مدرس.
-     اوزدورال، آلپای (۱۳۸۰). عمر خیام و معماری. مجله فرهنگ (پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی)، ۳۹-۴۰، ۱۸۹- ۲۵۲.
-     اوکین، برنارد (1386). معماری تیموری در خراسان (مترجم: علی آخشینی). خراسان رضوی: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
-     بکار، عثمان (۱۳۸۱). طبقه بندی علوم از نظر حکمای مسلمان (مترجم: جواد قاسمی). مشهد: آستان قدس رضوی.
-     بهشتی‌نژاد، مهدی، سامانیان، صمد، و مازیار، امیر (۱۳۹۶). نقش رساله هندسه عملی بوزجانی در شکل‌گیری تزئینات هندسی آثار دوره سلجوقی. تاریخ علم، ۲(۱۵)، ۱۳۱-۱۴۸.
-     پوگاچنکووا، گالینا آناتولینا (1387). شاهکارهای معماری آسیای میانه سده‌های چهاردهم و پانزدهم میلادی (مترجم: داود طبایی). تهران: فرهنگستان هنر.
-     پیرنیا، محمدکریم (۱۳۶۹). شیوه‌های معماری ایران (تدوین: غلامحسین معماریان). تهران: نشر هنر اسلامی.
-     خوارزمی، محمد بن احمد (۱۹۸۹). مفاتیح العلوم حقّقه و قدّم له و وضع فهارسه ابراهیم الأبیاری الطبعة الثانیه. بیروت: دارالکتاب العربی.
-     یزدی، شرف‌الدین علی (1387). ظفر نامه (تصحیح و تحقیق: سید سعید میر محمد صادق و عبدالحسین نوایی، جلد 2). تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
-     صادقی، علیرضا، و احمدی، فریال (۱۳۸۹). تأملی بر اصول معماری در دوره تیموری با تأکید بر بازشناخت بنای مدرسه غیاثیه خرگرد. ماهنامه کتاب ماه هنر، ۱۴۹.
-     طاهری، جعفر (1394). مناسبات معماری با علوم دقیقه در متون علمی دوره اسلامی. مطالعات معماری ایران، 4(7)، 127-150. 
-     طاهری، جعفر (۱۳۹۰). نقش ریاضی‌دانان در معماری به روایت متون دوره اسلامی. تاریخ علم، ۱۰(۹)، ۳۹-۶۵.
-     طاهری، جعفر، و ندیمی، هادی (1391). بازخوانی میراث ابوالوفا بوزجانی در صناعات معماری. تاریخ علم، 13، ۶۵-۹۱.
-     عصارزادگان، نرگس (۱۳۸۹). بررسی روش‌های ابوالوفاء بوزجانی درباره تقسیم و ترکیب مربع‌ها: مربوط به الگوهای هندسی موجود در هنرهای اسلامی شهر اصفهان. کتاب ماه علوم و فنون، ۱۲۹، ۳-۵.
-     فارابی، محمدبن‌محمد (۱۳۸۹). احصاءالعلوم (مترجم: حسین خدیوجم). تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
-     قربانی، ابوالقاسم، و شیخان، محمدعلی (۱۳۷0). بوزجانی نامه. تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
-     گلچین عارفی، مهدی (1388). قوام‌الدین شیرازی معمار افسانه. گلستان هنر، 16، ۷۹-۸۵.
-     لولویی، کیوان (1377). مدارس چهار ایوانی خراسان. هنر، 38.
-     منکوفسکایا ، آل. لو (۱۳۷۹). مطالعه اشکال در معماری آسیای مرکزی در پایان قرن ۱۴: آرامگاه خواجه احمد یسوی (مترجمان: بحرالعلومی و شیرازی). ایران، ۲۳، ۱۰۹-۱۲۷.
-     نجیب اغلو، گلرو (۱۳۹۶). هندسه و تزئین در معماری اسلامی (مترجم: مهرداد قیومی بیدهندی). تهران: نشر روزنه.
-     ویلبر، دونالد، و گلمبک، لیزا (۱۳۷۴). معماری تیموری در ایران و توران (مترجم: محمدیوسف کیانی). تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
-     هیلن برند، رابرت (۱۳۸۷). جنبه‌های معماری تیموری در آسیای میانه (مترجم: داوود طبایی). گلستان هنر، ۱۴، ۸- ۶۵.
-         Bulatov, M. S. (1978). Геометрическая гармонизация в архитектуре средней азии IX-XV BB [Geometric Harmonization in Central Asian Architecture in the 9th-15th Centuries]  (2nd ed.). Moscow: Science.
-         Bucher, F. (1972). The Drensdne Sketchbook of Vault Projection. International Congress of the History of Art, 22, 527-37.
-         Chorbachi, W. K. (1989). Beyond the Symmetries of Islamic Geometric Patterns: The Science of Practical Geometry and the Process of Islamic Design. Doctoral Dissertation, Harvard University.
-         Hejazi, M. (2005). Geometry in nature and Persian architecture. Building and Environment, 40(10), 1413-1427.
-         Hillenbrand, R. (2005). The Timurid achievement in architecture. In A. Daneshvari (Ed.), A Survey of  Persian Art, Vol. XVIII: Islamic Period, (83-126). Costa Mesa CA: Mazda Publishers.
-         Hillenbrand, R. (1999). Islamic art and architecture. Thames and Hudson.
-         Kostof, S. (1977). The Architect in the Middle Ages, East and West. In Kostof, S. (Ed.), The Architect: Chapters in the History of the Profession (59-95). New York: Oxford University Press.
-         Necipoğlu, G. (2017). The Arts of Ornamental Geometry: A Persian Compendium on Similar and Complementary Interlocking Figures. A Volume Commemorating Alpay Özdural  (Bilingual edition). Boston: Brill.
-         O’kane, B. (1976). The Madrasa Al-Ghiyāsīyya at Khargird. Iran, 14(1), 79-92.
-         Rempel, L. (1936). The Mausoleum of Isma'il the Samanid. Bulletin of the American Institute for Persian Art and Archaeology, 198-209.
-         Rosenthal, F. (1975). The Classic Heritage in Islam (Translators: Emile Marmorstein and Jenny Marmorstein). London: Routledge and Kegan Paul.
-         Saliba, G. (1999). Artisans and Mathematicians in Medieval Islam. Journal of the American Oriental Society, 119(4), 637-645.
-         Woepcke, F. (1855). Recherches sur l'histoire des sciences mathematiques chez les orientaux, d’apres des analyes et extrait d un recueil de constructions geometriques par Aboul Wafa [ms persan 169, b.n]. Journal asiatique, 5(5), 218-56, 309-59.