بازنمایی تأثیر معماری وارداتی روسیه بر معماری‌ ایران در دوره قاجار (بر پایه سفرنامه‌های ایرانیان سفرکرده به روسیه)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری معماری، گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد قزوین، قزوین، ایران

2 استاد گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی، تهران، ایران

3 استاد گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر، تهران، ایران

چکیده

اقدامات مؤثر پطرکبیر، نقطه‌ عطف معماری روسیه به‌حساب می‌آید. وی با سفر به کشورهای اروپایی، علاوه بر مشاهده‌ پیشرفت آنان، با جذب هنرمندان و معماران مختلف کشورهای اروپای غربی، شروع به تقلید از آنها در حیطه‌های مختلف ازجمله معماری کرد. در این ‌بین، معماری وارداتی روسیه، خود بر تاریخ ساخت‌وسازهای ایران به روش‌های مختلف تأثیر گذاشته است. ازاین‌رو، پژوهش حاضر درصدد بازنمایی تأثیر معماری وارداتی روسیه بر معماری معاصر ‌ایران است تا به این پرسش پاسخ دهد که معماری روسیه چگونه در ایران موردتوجه و استفاده قرار گرفته است؟ بدین منظور، این پژوهش به کمک تحلیل محتوای یکی از اسناد تاریخی معتبر، یعنی سفرنامه‌های ایرانیان سفرکرده به روسیه که به کمک نمونه‌گیری هدف‌دار انتخاب گشته‌اند، با روش تحقیق توصیفی-تحلیلی به بررسی این موضوع خواهد پرداخت. هدف اصلی پژوهش، تبیین تأثیر معماری روسیه بر معماری ایران در دوره قاجار است. نتایج حاصل از پژوهش نشان می‌دهد که به‌واسطه مسائل سیاسی و تاریخی متعددِ مابین دو کشور، سفرهای مختلفی نیز به تبع آن صورت گرفته است که با مطالعه پژواک سفرها تحت عنوان «سفرنامه» می‌توان با معماری روسیه‌ آن دوران که به نحوی قدرت برتر اروپا بود، آشنایی پیدا کرد. از نتایج دیگر این پژوهش، می‌توان به مؤلفه‌های معماری کالبدی و عملکردی متعدد روسی که با روش‌های مختلف در دوره قاجارِ ایران عیناً به اجرا درآمده است، اشاره کرد.

کلیدواژه‌ها


-     احتشام السلطنه (1367). خاطرات احتشام السلطنه (به کوشش سید محمدمهدی موسوی). تهران: انتشارات زوار.
-     اعتصام، ایرج (1374). بررسی معماری و شهرسازی معاصر ایران با اروپا. مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ارگ بم، تهران: سازمان میراث فرهنگی.
-     اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان (1367). تاریخ منتظم ناصری (به کوشش محمدابراهیم رضوانی). تهران: انتشارات دنیای کتاب.
-     افشار قزوینی، میرزا حبیب‌الله (1380). سفرنامه سیف الملک به روسیه: شرح سفارت میرزا عباس قلی خان نوری سیف الملک به روسیه (به کوشش محمد گلبن). تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی.
-     افشار، میرزا مصطفی، و مستوفی انصاری، حاجی میرزا مسعود (1349). سفرنامه خسرو میرزا به پطرزبورغ و تاریخ زندگانی عباس میرزا نایب‌السلطنه (به کوشش محمد گلبن). تهران: چاپخانه اتحاد.
-     بیات، اروج بیگ (1338). دون ژوان (خوان) ایرانی، با حواشی و یادداشت‌هایی از لسترنج (مترجم: مسعود رجب نیا). تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
-     پاکدامن، بهروز (1373). نگاهی کوتاه بر شیوه‌ها و گرایش‌های معماری در تهران: کتاب تهران. جلد چهارم، تهران: انتشارات روشنگران.
-     پندی، کیوان (1387). رشت در آینه تاریخ. رشت: کتیبه گیل.
-     پورمحمدی املشی، نصرالله، و قدیری لشکاجانی، کلثوم (1394). تأثیرات سیاسی-اجتماعی حضور روسیه در گیلان در دوره قاجار. دو فصلنامه تاریخ‌نامه ایران بعد از اسلام، ۶(۱۱)، 45-69.
-     خیراندیش، عبدالرسول، و رحیمی جابری، اعظم (1395). اهداف و کارکردهای کنسولگری روسیه در رشت نیمه دوم قاجاریه. پژوهشنامه تاریخ‌های محلی ایران، ۴(۲)، 59-70.
-     رضوی پیرانشاهی، سید عباس علی (1396). پیامدهای اجتماعی و سیاسی نفوذ روسیه در سرزمین‌های شمالی ایران (میانه قرن‌های 19 و 20 میلادی). فصلنامه توسعه اجتماعی، ۱۲(۲)، 195-220.
-     روزنامه خاطرات ناصرالدین‌شاه در سفر اول فرنگستان (1377). به کوشش فاطمه قاضیها. تهران: انتشارات سازمان اسناد ملی ایران.
-     روزنامه خاطرات ناصرالدین‌شاه در سفر دوم فرنگستان (1379). به کوشش فاطمه قاضیها. تهران: انتشارات سازمان اسناد ملی ایران.
-     روزنامه خاطرات ناصرالدین‌شاه در سفر سوم فرنگستان (1369). به کوشش محمد اسماعیل رضوانی و فاطمه قاضیها. تهران: دفتر پژوهش و تحقیقات سازمان اسناد ملی ایران با همکاری موسسه خدمات فرهنگی رسا.
-     سالور (عزالدوله)، عبدالصمد میرزا (1374). سفرنامه عبدالصمد میرزا سالور عزالدوله به اروپا و دو سفرنامه او به اروپا در سال‌های 1290 و 1300 (به تنظیم و تصحیح: مسعود سالور). تهران: نشر نامک.
-     سرنا، کارلا (1363). مردم و دیدنی‌های ایران (مترجم: غلامرضا سمیعی). تهران: نشر نو.
-     سیاح، حاج محمدعلی (1363). سفرنامه حاج سیاح به فرنگ (به کوشش علی دهباشی). تهران: نشر ناشر.
-     شیرازی، میرزا صالح (1362). گزارش سفر میرزا صالح شیرازی (ویراستار: همایون شهیدی). تهران: مؤسسه انتشاراتی راه نو.
-     صحاف‌باشی تهرانی، ابراهیم (1357). سفرنامه صحاف‌باشی تهرانی  (به اهتمام محمد مشیری). تهران: شرکت مولفان و مترجمان ایران.
-     طباطبایی، سید جواد (1381). تأملی درباره ایران، جلد نخست: دیباچه‌ای بر نظریه انحطاط ایران. تهران: نشر نگاه معاصر.
-     طباطبایی، سید جواد (1385). مکتب تبریز و مبانی تجددخواهی. تبریز: ستوده.
-     علوی شیرازی، میرزا محمدهادی (1357). دلیل السفرا، سفرنامه میرزا ابوالحسن خان شیرازی ایلچی به روسیه (به کوشش محمد گلبن). تهران: مرکز اسناد فرهنگی آسیا.
-     قائمی، رمضان علی (1386). گرگان، از ایران چه می‌دانم. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
-     قرگزلو، ناصر (1386). اصلاحات و تجدد در عصر قاجار. حق تکثیر: سانتاکاترینا (برزیل): تیپوتیل.
-     گروته، هوگو (1369). سفرنامه (مترجم: مجید جلیلوند). تهران: نشر مرکز.
-     مسلمانیان قبادیانی، رحیم، و مسلمانیان قبادیانی، بهروز (۱۳۸۷). اسنادی از روابط ایران و روسیه از صفویه تا قاجاریه (به کوشش حسین احمدی). تهران: وزارت امور خارجه.
-     معتمد دزفولی، فرامرز (1390). تاریخ اندیشه جدید ایرانی: سفرنامه‌های جدید ایرانیان به فرنگ. تهران: شیرازه.
-     مقتدر، رضا (۱۳۷۲). دوران صدساله تجدد در شهرسازی و معماری. مجله ایران نامه، 42، 259-270.
-     مکنزی، چارلز فرانسیس (۱۳۵۹). سفرنامه شمال (مترجم: منصوره اتحادیه). تهران: گستره.
-     منتظر، بهناز، سلطان‌زاده، حسین، و حسینی، سیدبهشید (1398). تبیین تأثیر معماری نئوکلاسیک قرن 18 و 19 روسیه بر معماری بناهای اداری-خدماتی ایران (دوره قاجار و پهلوی اول). نشریه باغ نظر، 16(70)، 73-86.
-     مهریار، محمد، فتح‌الله یوف، شامیل، فخاری تهرانی، فرهاد، و قدیری، بهرام (1378). شهرهای ایرانی دوره قاجار. تهران: دانشگاه شهید بهشتی، سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه).
-     نورائی، مرتضی، و آندریوا، النا (1388). مهاجران روس و اسکان آنها در ایران اوایل قرن بیستم: مرحله دیگری از استعمار. پژوهش‌های تاریخی، 4، 21-36.
 
-         Chirkin, G. F. (1916). “Otchetnaia zapiska o poezdke vesnoi 1916 g. v Astrabadskuiu i Mazanderanskuiu provintsii Severnoi Persii nachal’nika Pereselencheskogo Upravleniia G. F. Chirkina” Rossiiskii gosudarstvennyi istoricheskii arkhiv [Russian State History Archive], fond 391, opis 6, delo 306.
-         Figes, O. (2003). Natasha’s Dance: A Cultural History of Russia. London: Penguin Books.
-         Ghaseminia, M., & Soltanzadeh, H. (2016). Intertextual Relationships in the Contemporary Architecture of Iran during 1961-1977. Space Ontology International Journal, 5(4), 39-50.
-         Gyetvai-Balogh, Á. (2007). Architecture of the 19th century and the Turn of the century. Retrieved from http://www.eptort.bme.hu.
-         Kunavina, M. (2012). The Impact of Cultural Relations and Cultural Exchange on Perception of France in Russia and Russia in France. Master Thesis in European Culture, Palacky University.
-         Shvidkovsky, D. (2017). Russian Architecture of the Nineteenth Century (Vol. III). In Martin Bressani (Ed.), The Companions to the History of Architecture. John Wiley & Sons, Incorporated.
-         Svirida, I. (2006). Versailles et la culture russe: entre realite et myphe. In Piotr Tcherkassov (Ed.), La Russie et la France XVIII-XX-eme siecles (17-21). Moscow : Naouka
-         Волков, С. (2011). История Русской Культуры в Царствование Романовых 1613 – 1917. Моscow: Exmo.
-         Вульф, Л. (2003). Изобретая Восточную Европу Карта Цивилизации в Сознании Эпохи Просвещения. Моscow: NLO.
-         Голиков, И.И. (1788). Деяния Петра Великого. Retrieved from elibrary.asu.ru/handle/asu/3494.
-         Пунин А.Л. (1981). Архитектурные памятники Петербурга: Вторая половина XIX века. Leningrad, 199-207.
-         Сдвижков, Д. (2010). Империя в Наполеоновском Наряде: Восприятие Французского. In Imperium inter pares: рольтрансферов в истории Российской империи (1700 - 1917). Moscow: NLO.
-         Спивак, Д.Л. (2005). Метафизика Петербурга Французская Цивилизация. Saint-Petersburg: Алетейя.
-         URL_1: http://www.hist.msu.ru/Departments/Art/Russian/18/ 
-         URL_2: https://library.artstor.org/asset/SS7731421_7731421_11677714.
-         URL_3: https://library.artstor.org/asset/SS37320_37320_37134854.
-         URL_4: http://www.alexanderpalace.org/palace/biglibrary.html.
-         URL_5: http://www.alexanderpalace.org/palace/semicircular.html.