جایگاه و شأن اجتماعی معمار (مهندس) در دوران ایلخانی و تیموری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

کارشناس ارشد مطالعات معماری ایران، دانشگاه هنر اصفهان

چکیده

یکی از موضوعات مهم در حوزه تاریخ‌نگاری معماری ایران که از اقبال و توجه کمتری برای پژوهش برخوردار بوده است، جایگاه اجتماعی معماران و مهندسان در برهه‌های مختلف تاریخ است. مطالعه و جست‌وجوی پاسخی برای این پرسش که در حلقه ساخت‌وساز یک اثر معماری که عوامل ذی‌نفع و ذی‌نفوذ زیادی در آن دخیل است، نقش معمار و بانی و حامی در آن تا چه حد بوده است در تدوین و نوشتن تاریخ معماری ایران می‌تواند ابعاد نو و کمتر دیده شده‌ای را برای پژوهشگران این حوزه به همراه داشته باشد. این مقاله قصد دارد تا با بررسی جایگاه اجتماعی معماران و صنف ایشان و طبقه‌های حامی و بانی معماری در دو دوره ایلخانی و تیموری، به نقش و جایگاه هر یک از مؤلفه‌های معمار و بانی و حامی در مسیر آثار معماری بپردازد. نتایج حاصل از این تحقیق از وجود چهار گروه معمار با مراتب متفاوت اجتماعی و به تبع آن اختیارات متفاوت در اجرای بناها حکایت دارد و همچنین طیف گسترده‌ای از حامیان و بانیان خاص و عام، از جمله دیوان‌های دولتی تا طبقات اشرف، لشکری و سادات و شیوخ را برای این دوران نشان می‌دهد. این مقاله از گونه پژوهش‌های تاریخی است که با شیوه مطالعات کتابخانه‌ای به بررسی و تحلیل و استخراج اطلاعات متون می‌پردازد.

کلیدواژه‌ها


-   آملی، علامه شمس‌الدین محمدبن‌محمود (1381) نفایس الفنون فی عرایس العنون، ج2، محقق ابولحسن شعرانی، اسلامیه، تهران.
-   آوا سابتلنی، ماریا (1387) «باغ ایرانی واقعیت و خیال»، ترجمه داود طبایی، گلستان هنر، ش 12، صص. 16-29.
-   آیتی، عبدالمحمد (1383) تحریر تاریخ وصاف، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران.
-   ابن‌اخوه، محمدبن‌محمد (1360) آیین شهرداری، ترجمه جعفر شعار، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.
-   ابن‌بطوطه، محمد بن عبدالله (1369) سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمدعلی موحد، طرح نو، تهران.
-   ابن‌عربشاه، احمدبن‌محمد (1381) زندگی شگفتآور تیمور، ترجمه محمد علی نجاتی، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.
-   ابونصر هروی، قاسم‌بن‌یوسف (1349) ارشادالزراعه، به اهتمام محمد مشیری، دانشگاه تهران، تهران.
-   احمد دارانی، علی اکبر و هراتیان، اکرم (1387) «دستورالکاتب فی تعیین المراتب»، آینه میراث، شماره 41، صص. 219-233.
-   اشرف، احمد (1353) «ویژگی‌های تاریخی شهرنشینی در ایران دوره اسلامی»، نامه علوم اجتماعی، شماره 4، صص. 1-40.
-   اوکین، برنارد (1386) معماری تیموری در خراسان، ترجمه علی آخشینی، آستان قدس، مشهد.
-   اللهیاری، فریدون؛ نورائی، مرتضی و رسولی، علی (1388) «طریقت و تجارت؛ کارکردهای تجاری نقشبندیه در دوره تیموری»، فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ اسلام و ایران، دانشگاه الزهرا، شماره 4، صص. 1-40.
-   بلر، شیلا (1387) «الگوهای هنرپروری و آفرینش هنری در ایران دوره ایلخانیان»، ترجمه ولی‌الله‌کاوسی، گلستان هنر، شماره 13، صص. 32-47.
-   پارسای قدسی، احمد (1356) «گزارش کتابخانه بایسنغر»، مجله هنر و مردم، شماره 175، صص. 42-50.
-   پویای ایرانی، منیره (1386) «نمود طبقات و مشاغل در مکاتبات رشیدی»، علامه، شماره 16، صص. 1-24.
-   جعفری، جعفربن‌محمد (1384) تاریخ یزد، به کوشش ایرج افشار، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.
-   حافظ ابرو، عبدالله‌بن‌لطف‌الله (1380) زبدهالتواریخ، 4ج، تصحیح سید کمال حاج سید جوادی، وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران.
-   حسینی تربتی، ابوطالب (1342) تزوکات تیموری، کتابفروشی اسدی، تهران.
-   خوافی، احمدبن‌محمد (1386) مجمل فصیحی، ج3، محسن ناجی نصرآبادی، اساطیر، تهران.
-   خواندمیر، غیاث‌الدین‌بن‌همام‌الدین (1372) مآثر الملوک، به تصحیح میرهاشم محدث، خدمات فرهنگی رسا، تهران.
-   خواندمیر، غیاث‌الدین‌بن‌همام‌الدین (1380) تاریخ حبیب السیر فی اخبار بشر، 4ج، خیام، تهران.
-   راوندی، مرتضی (1357) تاریخ اجتماعی ایران، ج3، امیر کبیر، تهران.
-   رحیمی‌فر، مهناز (1378) عرضه داشت، مجموعه مقالات دومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی، ج1، میراث فرهنگی، تهران.
-   رشیدالدین، فضل‌الله (1358 ق) تاریخ مبارک غازانی، به اهتمام کارل یال، اوقاف گیب، لندن.
-   رضایی، حمید؛ ایرج پور، محمدابراهیم و نوربخش، زهرا (1393) «بازشناخت نامی‌نامه اثری ناشناخته از خواندمیر»، متنشناسی ادب فارسی، شماره 2، صص. 67-84.
-   رضوی، سیدابوالفضل (1389) «تشکیلات پیشه‌وری در عهد ایلخانان»، تاریخ ایران بعد از اسلام، شماره 1، صص 43-67.
-   روزبهان، فضل‌الله (1362) سلوک الملوک، تصحیح محمدعلی موحد، انتشارات خوارزمی، تهران.
-   سمرقندی، عبدالرزاق (1375) مطلع سعدین و مجمع بحرین، 4ج، به اهتمام عبدالحسن نوایی، پژوهشگاه علوم انسانی، تهران.
-   شامی، نظام‌الدین (1363) ظفرنامه، به کوشش پناهی سمنانی، بامداد، تهران.
-   شرف‌الدین علی یزدی (1386) ظفرنامه، 2ج، تصحیح سید سعید محمد صادق. کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، تهران.
-   طبیبی، عبدالحکیم (1368) تاریخ مختصر هرات در عصر تیموریان، هیرمند، تهران.
-   طوسی، نصیرالدین (1320) اخلاق ناصری، به اهتمام جلال همایی، ایران، تهران.
-   عون الهی، سید آغا (1388) تاریخ پانصد ساله تبریز، ترجمه پرویز زارع شاه‌مرسی. تبریز، تبریز.
-   غفرانی، علی (1385) «رشیدالدین فضل‌الله و اندیشه آبادگری در قلمرو ایلخانان»، مطالعات اسلامی، شماره 71، صص. 167-190.
-   فرخی، یزدان (1386) «نقد و بررسی دستور الکاتب فی تعیین المراتب»، آینه میراث، شماره 39، صص. 351-372.
-   فروغ‌بخش فسایی، احمد (1380) «دستورالکاتب فی تعیین المراتب اثر هندوشاه نخجوانی»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 51و52، صص. 46-49.
-   فلور، ویلم (1388) «اصناف»، ترجمه یزدان فرخی، نامه انجمن، شماره 35 و 36، صص. 91-112.
-   قیومی بیدهندی، مهرداد (1390) گفتارهای در مبانی و تاریخ معماری و هنر، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.
-   کاتب یزدی، احمدبن‌حسین (1357) تاریخ جدید یزد، به کوشش ایرج افشار، امیر کبیر، تهران.
-   کاووسی، ولی‌الله (1389) تیغ و تنبور، هنر دوره تیموریان به روایت متون، فرهنگستان، تهران.
-   گنزاله دوکلاویخو، روی (1377) سفرنامه کلاویخو، ترجمه مسعود رجب‌نیا، انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران.
-   لاله، هایده (1375) «معماران دوره اسلامی، دانش نظری و کاربرد عملی آن»، وقف میراث جاویدان، شماره 3 و 4، صص. 39-50.
-   لمبتون، ان.کی.اس. (1374) دولت و حکومت در اسلام، ترجمه سید عباس صالحی، مؤسسه چاپ و نشر عروج، تهران.
-   میرخواند، محمدبن‌خاوندشاه‌بن‌محمود (1380) تاریخ روضهالصفا، ج 10، تصحیح جمشید کیانفر، اساطیر، تهران.
-   ناظری، محمدرضا (1388) «سیاست علمی و فرهنگی تیمور»، رشد آموزش تاریخ، شماره 34، صص. 37-43.
-   نخجوانی، محمدبن‌هندوشاه (1355) دستورالکاتب فی تعیین المراتب، تصحیح عبدالکریم علی‌اوغلو علیزاده، دانش، مسکو.
-   نثاری بخاری، حسن (1377) مذکر احباب، تحقیق نجیب مایل هروی، مرکز، تهران.
-   نوایی، امیر علیشیر (1363) تذکره مجالس النفائس، به اهتمام علی‌اصغر حکمت، کتابخانه منوچهری، تهران.
-   یوسفی، غلامحسین (1348) «انعکاس اوضاع اجتماعی در آثار رشیدالدین»، جستارهای ادبی، شماره 19، صص. 330-435.
-   ویلبر، دونالد و گلمبک، لیزا (1374) معماری تیموری در ایران و توران، ترجمه کرامت‌الله افسر و محمدیوسف کیانی، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران.
-           ویلبر، دونالد (1387) «قوام‌الدین شیرازی»، ترجمه هدیه نوربخش، گلستان هنر، شماره 13، صص. 74-83.