بررسی تأثیر تقدیرگرایی بر آثار معماری از نگاه سفرنامه‌‌های غیر‌‌ایرانی در دوران آق‌‌قویونلوها و صفویان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری معماری اسلامی، دانشکده مهندسی معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران

2 دانشیار گروه معماری، دانشکده مهندسی معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران

3 استاد گروه معماری، دانشکده مهندسی معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران

چکیده

جهانگردانی که پس‌از رنسانس و مقارن با حکومت آق‌‌قویونلوها و صفویان، به ایران آمده‌‌اند، جهان را پرسشگرانه نگریسته و نکاتی مانند باور به تقدیرگرایی درمیان ایرانیان را در سفرنامه‌‌ها ثبت کرده‌‌اند‌‌. وجود چنین باوری بر ابنیه و شهرها تأثیر گذاشته و واقعیت‌‌هایی را آشکار می‌کند که به‌‌دلیل قرارگرفتن زیر سایه ابرروایتِ شکوه و عظمت معماری ایران، مورد توجه قرار نگرفته‌ است. هدف این پژوهش بررسی چگونگی تأثیر تقدیرگرایی بر آثار معماری آق‌‌قویونلوها و صفویان از نگاهِ بیرونیِ جهانگردان غیرایرانی است. این پژوهش، اسنادی و با رویکردی تفسیری-تاریخی است که با نمونه‌‌گیری هدفمند، از میانِ سفرنامه‌‌هایِ ترجمه شده به فارسی به بررسی گزاره‌‌های پربسامد درباره تقدیرگرایی پرداخته و یافته‌‌های آن برآمده از «روش ترکیبی» است. نتایج تحقیق نشان می‌‌دهد که قرن‌‌ها زیستن در میانه بلایای طبیعی و انسان‌‌ساز، بر فرهنگ ایرانی، از مقیاس فرد تا اجتماع و از حکومت تا الهیات مهر تقدیر زده و باعث تضعیف عاملیت انسانی، زندگی در لحظه، ترجیح خود به جامعه، عدم پایبندی به ‌‌مسئولیت اجتماعی، استبداد، خودکامگی، فانی انگاشتن جهان و خرافات شده که نتایج آن بر آثار معماری به‌‌صورت عدم تلاش برای بازسازی ابنیه، ساخت ابنیه جدید، وابستگی ابنیه به حمایت بانیان، عدم رسیدگی به ابنیه عمومی، ترجیح اموال منقول به ساختمان‌‌ها، ساخت و تخریب محلات و شهرها، عدم مرمت ابنیه و تخریب ابنیه بدشگون تجلی‌‌ یافته است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


اوتر، ژان (1400). سفرنامه ژان اوتر (مترجم: علی اقبالی). تهران: بدرقه جاویدان (نشر اصلی اثر 1748).
اولئاریوس، آدام (1385). سفرنامه آدام اولئاریوس: ایران عصر صفوی از نگاه یک آلمانی (مترجم:  احمد بهپور). تهران: ابتکار نو (نشر اصلی اثر 1647).
باربارو، جوزافا (1349). سفرنامههای ونیزیان در ایران: شش سفرنامه (مترجم: منوچهر امیری). تهران: خوارزمی (نشر اصلی اثر 1487).
باقری، مهری (۱۳۸۵). دین‌‌های ایران باستان. تهران: قطره.
پولاک، یاکوب ادوارد (۱۳۶۸). سفرنامه پولاک ایران و ایرانیان (مترجم: کیکاووس جهانداری). تهران: خوارزمی (نشر اصلی اثر 1877).
تاورنیه، ژان باتیست (1336). سفرنامه تاورنیه (مترجم: حمید ارباب شیروانی). تهران: نیلوفر (نشر اصلی اثر 1676).
ترکمان، اسکندربیگ (1382). تاریخ عالم‌‌آرای‌‌ عباسی (تصحیح: ایرج افشار). تهران: امیرکبیر.
جلالی مقدم، مسعود (۱۳۷۲). آئین زروان: مکتب فلسفی-عرفانی زرتشتی برمبنای اصالت زمان. تهران: سهیل.
جمالی زاده، سیدمحسن، قنبری‌‌ننیز، خورشید و حاجی‌زاده، مجید (1402). بررسی جغرافیای ادبی تقدیرگرایی در منظومه حماسی شهنامه چنگیزی. فصلنامه جغرافیا (برنامه‌‌ریزی منطقه‌‌ای)، 13(50)، ۴۷۷-۴۸۷.
جملی‌‌کارری، جووانی فرانچسکو (1346). سفرنامه کارری (مترجمان: عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ). تبریز: مؤسسه انتشارات فرانکلین (نشر اصلی اثر 1699).
حاجیان‌‌پور، حمید و جوادی، رقیه (1395). بررسی شناخت مفاهیم هنر معماری اصفهان در سفرنامه‌های عصر صفوی و چگونگی انتقال آن‌ها به اروپا؛ مطالعه موردی سفرنامه‌های دلاواله، تاورنیه، شاردن، سانسون. پژوهشنامه تاریخ‌‌های محلی ایران، 2(8)، ۲۹-۴۰.
حسامی، مرمر (1400). بر چنبره زروان. تهران: نشر آگرین کتاب.
حقیر، سعید و صلواتی، کامیار (1396). گزاره‌های نقادانه‌ی اروپاییان درباره‌ی معماری و شهرهای ایران در سفرنامه‌های قرن هفدهم تا نیمه‌‌ قرن نوزدهم میلادی. نشریه هنرهای زیبا: معماری و شهرسازی، 22(3)، ۵۷-۷۰.
دالساندری، وینچنتو (1349). سفرنامههای ونیزیان در ایران: شش سفرنامه (مترجم: منوچهر امیری). تهران: خوارزمی (نشر اصلی اثر 1574).
دلاواله، پیترو (۱۳۷۰). سفرنامه پیترو دلاواله: قسمت مربوط به ایران. (مترجم:  شعاع‌الدین شفا). تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی (نشر اصلی اثر 1658).
رازنهان، محمدحسن و شیردل، تقی (1396). بازتاب تقدیرگرایی و مؤلفه‌‌های آن در سفرنامه‌‌های دوره صفویه. تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، 8(29)، ۱۱۹-۱۴۴.
رحیمی، فاطمه و سیاهکوهیان، هاتف (1402). بررسی موازنه دو رهیافت ناسازنما در مصیبت‌‌نامه عطار «تسلیم در برابر تقدیر» یا «تلاش برای تغییر». ادبیات عرفانی و اسطوره‌‌شناختی، 19(72)، ۱۳-۳۱.
رفیعی، سیدمحمد (1382). بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر میزان تقدیرگرایی؛ مطالعه موردی: شهر فردوس. رساله برای دریافت درجه کارشناسی‌‌ارشد علوم اجتماعی، دانشگاه تربیت‌‌مدرس.
رینگرن، هلمر (۱۳۸۸). تقدیرباوری در منظومه‌‌های حماسی فارسی: شاهنامه و ویس و رامین (مترجم: ابوالفضل خطیبی). تهران: هرمس (نشر اصلی اثر 1952).
زینر، چارلز (1384). زروان یا معمای زرتشتیگری (مترجم: تیمور قادری). تهران: امیرکبیر (نشر اصلی اثر 1955).
سانسون، نیکولاس (1346). سفرنامه سانسون: وضع کشور شاهنشاهی ایران در زمان شاه سلیمان صفوی (مترجم: تقی تفضلی). تهران: ابن سینا (نشر اصلی اثر 1695).
سعدی (1402). دیوان اشعار: غزلیات. غزل شماره ۵۹۷.
سیلوا ای فیگروآ، گارسیا د (1363). سفرنامه دن گارسیا د سیلوا فیگوئروا سفیر اسپانیا در دربار شاه‌‌عباس اول (مترجم: غلامرضا سمیعی). تهران: نشر نو (نشر اصلی اثر 1667).
شاردن، ژان (1370). سفرنامه شاردن؛ ۱۶۴۳ - ۱۷۱۳م. (مترجم: اقبال یغمایی). تهران: توس (نشر اصلی اثر 1811).
شرلی، سر آنتوان و شرلی، رابرت (1330). سفرنامه برادران شرلی در زمان شاه‌‌عباس کبیر (مترجم: آوانس). تهران: کتابخانه منوچهری (نشر اصلی اثر 1607).
الشهرستانی، محمد (1350) الملل و النحل (مترجم: سعید جلالی نائینی). تهران: اقبال (نشر اصلی اثر 1960).
شهیدی، نازنین و قیومی بیدهندی، مهرداد (1392). رویکرد تاریخ فرهنگی و امکان و فواید آن در مطالعات معماری ایران. مطالعات تاریخ فرهنگی (پژوهش‌‌نامه انجمن ایرانی تاریخ)، 17(5)، ۸۷-۱۰۷.
طباطبائی، محمدحسین (۱۳۶۳). المیزان فی تفسیرالقرآن (مترجم: محمدباقر موسوی همدانی). تهران: امیرکبیر (نشر اصلی اثر 1350).
طبسی، محسن (1390). بازخوانی سفرنامه‌ها به منظور مطالعه معماری گرمابه‌ها در تاریخ ایران. پژوهشنامه تاریخ، 21(6)، ۱-۲۳.
قبادیان، وحید (1388). مبانی و مفاهیم در معماری معاصر غرب. تهران: دفتر پژوهش‌‌های فرهنگی.
قیومی بیدهندی، مهرداد و شمس، امید (1391). درآمدی بر تاریخ ذهنیت عامه در معماری ایران. مطالعات معماری ایران، 1(2)، ۵-۲۵.
کروسینسکی، یوداش تادئوش (1363). سفرنامه کروسینسکی: یادداشتهای کشیش لهستانی عصر صفوی (مترجم: عبدالرزاق دنبلی). تهران: توس (نشر اصلی اثر 1731).
کاتب، فاطمه (1396). «تصویرشناسی» میدان نقش‌‌جهان اصفهان از منظر سفرنامه‌‌های دوره صفوی. مبانی نظری هنرهای تجسمی، 2(2)، ۱۱۱-۱۲۱.
کمپفر، انگلبرت (1400). سفرنامه کمپفر (مترجم: کیکاووس جهانداری). تهران: خوارزمی (نشر اصلی اثر 1727).
گروته، هوگو (1369). سفرنامه گروته (مترجم: مجید جلیل‌‌وند). تهران: سعدی (نشر اصلی اثر 1910).
گلچین، فرزانه و هاشمی، امیرحسین (1395). بررسی ناپایداری معماری دوره غزنوی با تکیه بر تاریخ بیهقی. ادب فارسی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران)، 6(۱)، ۱۱۳-۱۳۲.
معین، محمد (1364). فرهنگ فارسی. تهران: امیرکبیر.
مفید، محمد بن محمد (1371). الاعتقادات (مترجم: محمد علی ابن سیدمحمد الحسنی). تهران: علمیه اسلامیه.
مهمان‌‌نواز، محمود و نوری، جعفر (1401). بررسی و تحلیل اندیشه تقدیرگرایی در عالم‌‌آرای‌‌عباسی. فصلنامه علمی سخن تاریخ، 16(39)، ۳۶-۶۴.
موریه، جیمز (1399). گزیده سفرنامه تهران (مترجم: فرشاد ابریشمی). ابریشمی: تهران (نشر اصلی اثر 1824).
نوروزی، اسدالله. آذرمکان، حشمت‌‌الله و دهرامی، مهدی (1402). تقدیرگرایی در قصه‌‌های ایرانی با تأکید بر قصه‌‌های هرمزگان. دوماهنامه فرهنگ و ادبیات عامه، 11(52)، ۱۳۲-۱۶۳.
هربرت، توماس و استودارت، رابرت (1400). سفرنامه توماس هربرت و گزارش رابرت استودارت (مترجم: حسن جوادی). تهران: آبادبوم (نشر اصلی اثر 1677).
 
Aksa, F.I. (2020). Islamic perspectives in disaster: An alternative to changing fatalistic attitudes. Jàmbá: Journal of Disaster Risk Studies, 12(1), 1-4.‏
Ehsani, K., & Hosseini, S.M.N. (2015). Investigating the relationship of economic, social and cultural capitals with fatalism in Isfahan. Journal of Sociological Research, 6(2), 68-83.‏
Hunt, D., & Zagzebski, L. (2022). Foreknowledge and Free Will. In Edward N. Zalta (Ed.), The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2022 Edition).
Madden, M.S. (2006). Myth, folklore, and ancient ethics. Cumb. L. Rev.. https://doi.org/10.2139/SSRN.938128
Maercker, A., Ben-Ezra, M., Esparza, O.A., & Augsburger, M. (2019). Fatalism as a traditional cultural belief potentially relevant to trauma sequelae: Measurement equivalence, extent and associations in six countries. European journal of psychotraumatology, 10(1), 1657371.‏
O’Keefe, T.I.M. (2016). The Stoics on fate and freedom. In The Routledge Companion to Free Will (pp. 236-246). Routledge.‏
Rice, H. (2024). Fatalism. In Edward N. Zalta & Uri Nodelman (Eds.), The Stanford Encyclopedia of Philosophy. URL = <https://plato.stanford.edu/archives/sum2024/entries/fatalism/>.