نقش‌آفرینی مردم در حفاظت از میراث معماری؛ بررسی و آسیب‌شناسی رویه‌های موجود درزمینۀ بافت تاریخی شهر یزد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

2 استادیار مرکز مستندنگاری، مطالعات معماری و مرمت، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

چکیده

تجربیات جهانی و منشورهای بین‌المللی حاکی از آن است که مشارکت مردمی در حفاظت از میراث معماری، به‌ویژه زمانی که سازمان‌های متولی در انجام کامل وظایف خود با محدودیت مواجه می‌شوند، راهکاری مؤثر و در دسترس است. دراین‌میان، جذب جامعه محلی به فعالیت‌های مربوط به حفاظت از میراث معماری، علاوه‌بر نتایج مثبت عملی، می‌تواند حس تعلق و ارزش‌گذاری به فرهنگ و تاریخ را درمیان مردم تقویت کند. بااین‌حال، بررسی‌های انجام‌شده در کشور ما نشان می‌دهد که ساکنان محلی در فرایندهای حفاظت از میراث معماری کمتر دیده شده یا حتی نادیده گرفته شده‌اند. در این پژوهش، با درنظر گرفتن شرایط خاص سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی شهر یزد، از رویکرد کیفی و روش تئوری زمینه‌ای استفاده شده است. تحلیل تماتیک انعکاسی به‌منظور شناسایی آسیب‌ها و چالش‌های موجود در راه نقش‌آفرینی ساکنان در حفاظت از میراث معماری انجام گرفته و سپس اعتبارسنجی نتایج کیفی ازطریق یک پیمایش کمی با استفاده از پرسش‌نامه صورت گرفته است. نتایج نشان می‌دهد که یک تقابل چندوجهی میان ساکنان بافت تاریخی شهر یزد و نهادهای دولتی در فرایندهای حفاظت شکل گرفته است. این تقابل‌ها به خروج تدریجی ساکنان از بافت تاریخی و نیز فرسایش و تحلیل توان اجرایی نهادهای دولتی منجر شده است.

کلیدواژه‌ها


ابویی، رضا و نیک‌زاد، ذات‌اله (1396). حفاظت معماری و نسبت آن با تاریخ معماری، با نگاه به تجربه حفاظت در ایران. نشریه مطالعات معماری ایران، 6(11)، 169–188.
احمدی، حسین و زمانی، نرجس (1399). مداخلات پیشین و نوین در میراث معماری؛ تبیین رویکردهای ارزشی در یک سیر تاریخی از 1309 تا 1355 ه. ش. نشریه معماری اقلیم گرم و خشک، 8(12)، 147–170.
احمدیان هروی، محمد و خویی، سید محمدمهدی (1396). مطالعه تحولات نهادی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری. نشریه مطالعات جامعه شناختی، 50، 229–257.
ارباسلی، آیلین (1393). حفاظت معمارانه (مترجم: حناچی، پیروز و دیگران). تهران: انتشارات دانشگاه تهران (نشر اصلی اثر 2008).
ایزدی، محمدسعید (1380). بررسی تجارب مرمت شهری در ایران با تأکید بر تحولات دو دهه اخیر. هفت شهر، 1(3)، ۳۲-۴۲.
پرونده ثبت جهانی بافت تاریخی شهر یزد (1396). پرونده ارائه‌شده به یونسکو برای ثبت در فهرست میراث جهانی. تهران: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری.
پیروزی، فاطمه (1398). سمینار مرمت بازار تبریز با محوریت مردم، تجارب دکتر فرهاد تهرانی در سال‌های 58 تا 62. تهران: مرکز اسناد دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی.
پیروی، مهناز، کبیرصابر، محمدباقر، پاکدل‌فرد، محمدرضا و فردوسی، عادل (1401). پارادایم‌های حفاظت معماری در ایران معاصر. باغ نظر، 19(09)، 19–34.
حسینی، محمد (1395). طرح حفاظت از محله شاه ابوالقاسم با رویکرد تقویت (تداوم) زندگی. یزد: پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی یزد.
حق‌پرست، فرزین و اسمعیلی‌سنگری، حسین (1398). روند شکل‌گیری و توسعه بازار تاریخی تبریز در بستر مشارکت اجتماعی بعد از زلزله 1194 ه.ق. فصلنامه علمی- پژوهشی جغرافیا، 9(4)، 515-533.
حمایت از مرمت و احیای بافت‌های تاریخی-فرهنگی (1398). تصویب‌شده در جلسه علنی مورخ 1398/4/2 مجلس شورای اسلامی و تأییدشده توسط شورای نگهبان در تاریخ 1398/4/12. ابلاغ‌شده توسط رئیس‌جمهور به شماره 46342 مورخ 1398/4/19. تهران: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری.
زارعیان، مهسا، اسمعیل‌پور، نجما و اکبری، رضا (1399). سنجش کیفیت زندگی در محلات بافت تاریخی و عوامل مؤثر بر آن، نمونه پژوهش: بافت تاریخی شهر یزد. مجله علمی جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، 31(77)، 121-142.
سازمان برنامه و بودجه کشور. (1403). لایحه بودجه سال 1403 کل کشور. سازمان برنامه و بودجه.
سعدوندی، مهدی و کلانتری، مائده (1399). مراتب حفاظت از میراث معماری. نشریه مرمت و معماری ایران، 24، 31–42.
طرح حمایت از مرمت و احیای بافت‌های تاریخی- فرهنگی و توانمندسازی مالکان و بهره برداران بناهای تاریخی- فرهنگی (1398). طرح یک‌فوریتی تصویب‌شده در جلسه علنی مورخ 1398/4/2 مجلس شورای اسلامی و تأییدشده توسط شورای نگهبان در تاریخ 1398/4/12. ابلاغ‌شده توسط رئیس‌جمهور به شماره 46342 مورخ 1398/4/19. تهران: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری.
فدایی‌نژاد، سمیه و حناچی، پیروز (1393). بررسی و تبیین سیر تحول سیاست‌ها و برنامه‌های حفاظت از میراث فرهنگی، بازه زمانی سال 1357 تا 1391. نشریه مطالعات معماری ایران، 3(5)، 21–37.
قانون حفظ آثار ملی، 180 (1309). تصویب‌شده در جلسه مورخ 1309/8/12 مجلس شورای ملی، به شماره 180. تهران: اداره کل ثبت آثار ملی.
کبیری، محمدعلی، رازقی، علی‌رضا و نقی زاده محجوب، یحیی (1398). علت‌شناسی بروز تقاضاهای اجتماعی در خروج میراث معماری از فهرست آثار ملی ایران؛ بررسی موردی تقاضاهای مالکان بناهای تاریخی در بافت تاریخی شهر تهران طی دهه گذشته. نشریه نامه معماری و شهرسازی، 11(22)، 53–70.
مدرس مصدق، فرحنازالسادات، میرجانی، حمید و عباسی، محسن (1398). اهمیت و ضرورت تداوم سکونت در احیاء خانه‌های تاریخی؛ آسیب‌شناسی بازکاربری‌های غیر مستقیم در خانه‌های تاریخی شهر یزد. فصلنامه معماری سبز، 15، 1–8.
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. (1402). گزارش نظارت بر اجرای قانون حمایت از مرمت و احیای بافت های تاریخی ـ فرهنگی. https://rc.majlis.ir/fa/news/show/1775990
نخ‌کوب نیاسر، داوود (1403، 28 فروردین). حیرت قائم‌مقام وزیر میراث فرهنگی از سرانه اعتبار حفاظت آثار تاریخی. خبرگزاری جمهوری اسلامی.
یزدانفر، سیدعباس (1383). حضور موثر مردمی، بستر احیای مناطق تاریخی شهرها. هفت شهر، 4(11)، 76–89.
یزدانفر، سیدعباس (1387). مردم و احیا بافت تاریخی(یزد). تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران.
یزدانفر، سیدعباس (1393). مقایسه تطبیقی مرمت و احیای سه گذر شهری در یزد با رویکرد نقش مردم و دولت در ساحت کارشناسی. دو فصلنامه علمی پژوهشی مرمت و معماری ایران، 4(7)، 105–122.
 
AbouAssi, K., Nabatchi, T., & Antoun, R. (2013). Citizen participation in public administration: Views from Lebanon. International Journal of Public Administration, 36(14), 1029–1043.
Achig-Balarezo, M. C., Vázquez, L., Barsallo, M. G., Briones, J. C., & Amaya, J. (2017). Strategies for the management of built heritage linked to maintenance and monitoring. case study of the san roque neighborhood, Cuenca, Ecuado. The International Archives of the Photogrammetry, Remote Sensing and Spatial Information Sciences. DOI: 10.5194/isprs-archives-XLII-2-W5-755-2017.
Arnstein, S. R. (1969). A Ladder Of Citizen Participation. Journal of the American Institute of Planners, 35(4), 216–224.
Bruku, S. (2015). Community engagement in historical site protection: Lessons from the Elmina Castle project in Ghana. Conservation and Management of Archaeological Sites, 17(1), 67–76.
Chan, P.Y. (2016). Community participation in heritage management: a case in Macau. Thesis. Graduate School of Architecture, Planning and Preservation Columbia University.
Cooper, T.L., Bryer, T.A., & Meek, J.W. (2006). Citizen-Centered Collaborative Public Management. Public Administration Review, 66, 76-88.
Council of Europe. (1985). Convention for the Protection of the Architectural Heritage of Europe.
Council of Europe. (2005). Council of Europe Framework Convention on the Value of Cultural Heritage for Society. Faro.
Council of Europe. (2009). Commission Staff Working DOCUMENT, European Year of Volunteering.
Council of Europe. (2017). Community-led Urban Strategies in Historic Towns (COMUS). DGII.
Creighton, J.L. (2005). The public participation handbook: Making better decisions through citizen involvement. San Francisco: John Wiley & Sons.
Fung, A. (2006). Varieties of participation in Complex governance. Public Administration Review, 66(Suppl. 1), 66–75.
Göttler, M. Ripp, M. (2017). “Community Involvement in Heritage Management Guidebook” For the OWHC Regional Secretariat Northwest Europe and North America, in cooperation with Joint Project European Union / Council of Europe COMUS and EUROCITIES. Stadt   Regensburg.
Hiyari, M.A. (2012). An integrated participatory approach in managing built heritage: case study of Al Salt, Jordan. unpublished PhD dissertation, Technical University of Dortmund, Dortmund.
Li, J., Krishnamurthy, S., Pereira Roders, A., & van Wesemael, P. (2020). Community participation in cultural heritage management: A systematic literature review comparing Chinese and international practices. Cities, 96, 102467.
National Coalition for Dialogue & Deliberation (NCDD). (2008). Engagement streams framework. http://www.thataway.org/?page_id=1487.        
Oevermann, H., Degenkolb, J., Dießler, A., Karge, S., & Peltz, U. (2016). Participation in the reuse of industrial heritage sites: the case of Oberschöneweide, Berlin. International Journal of Heritage Studies, 22(1), 43–58.
Spiridon, P. (2013). Integrated scientific conservation: public access and the role of the conservator. International Workshop. Scientific, technological and innovative research in current European context – Vth Edition (10 May, Alexandru Ioan Cuza University of Iaşi), 269-276.
Spiridon, P., & Sandu, I. (2015). Conservation of cultural heritage: from participation to collaboration. ENCATC Journal of Cultural Management and Policy, 5(1), 43- 52.
Waterton, E., & Watson, S. (eds). (2011). Heritage and Community Engagement: Collaboration and Contestation? Springer, New York.