خانواده بزرگ در مقابل رقابت و تناقض: بررسی موردی سکونتگاه غیر رسمی مرتضی‌گرد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری شهرسازی، دانشکده معمارى و شهرسازى، دانشگاه هنر، تهران، ایران

2 استاد گروه برنامه‌ریزی شهری، دانشکده معمارى و شهرسازى، دانشگاه هنر، تهران، ایران

3 استاد گروه برنامه‌ریزی آموزش عالی، مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی، تهران، ایران

چکیده

مفهوم سکونت پیچیده و پویاست. از این‌‌رو نظریات و دیدگاه‌های موجود در زمینه مفهوم سکونت که اغلب در شرایط و ساختارهای سکونتگاه‌های رسمی ارائه شده‌اند، در سایر سکونتگاه‌ها اثربخشی لازم را ندارند. با توجه ‌به گسترش سکونتگاه‌های غیر رسمی، مطالعه و شناخت دقیق آنها می‌تواند تأمل‌برانگیز باشد. هدف از این پژوهش، شناخت ادراک و تجربۀ ساکنان از سکونت و چگونگی معنا و مفهوم‌بخشی به آن در زمینۀ سکونتگاه‌ غیر رسمی مرتضی‌گرد واقع در منطقه کلانشهری تهران است. این پژوهش در دسته پارادایم تفسیرگرایی قرار می‌گیرد و از جنبۀ شناخت‌شناسی، تأکید بر کنش و تعامل پژوهشگر با مورد پژوهش و حداقل فاصله عینی با مشارکت‌کنندگان پژوهش دارد. در این پژوهش از موردکاوی به‌عنوان روش پژوهش و از تحلیل ‌محتوای کیفی استقرایی آشکار به‌عنوان شیوه تحلیل و به‌منظور تفسیر داده‌های متنی به‌دست آمده از مصاحبه‌های عمیق نیمه‌‌ساختار یافته و مشاهده‌های میدانی، استفاده شده است. یافته‌های پژوهش بیانگر آن است که در سکونتگاه‌ غیر رسمی مرتضی‌گرد، مفهوم سکونتِ پویا و مؤلفه‌های تعریف‌گر آن همچون آرامش، سکون و امنیت در مراحل گوناگون از سکونت دیگرگونه معنا یافته و دگردیسی آن مشاهده می‌شود.  یکبار از رهگذر زندگی در چارچوب خانواده‌ای بزرگ و احساس تعلق جمعی و بار دیگر، از طریق رقابت و تنازع درون‌گروهی، ارتقاء سرمایه‌ها و تصرف فضا. وجه بداعت نوشتار نمایش تفاوت معنایابی سکونت در سکونتگاه غیر رسمی و تدقیق مفهوم و مؤلفه‌های تعریف‌گر آن در مراحل مختلف اسکان غیر رسمی است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ابراهیم‌زاده، عیسی، وارثی، حمید، و اکبری، محمود (1389). نقش مهاجرت‌های روستایی در اسکان غیر رسمی مطالعه موردی: متروپل اهواز. پژوهش‌های روستایی دانشگاه تهران، 1، 51-58.
احمدی، سارا، و حبیبی، میترا (۱۳۹۸). بازشناسی مفهوم سکونت در سکونتگاه‌های غیر رسمی مبتنی ‌بر تجارب جهانی. صفه، ۸۷، ۵۹- ۸۴.
اسماعیل‌پور، نجما (1389). بررسی وضعیت مسکن در سکونتگاه‌های غیر رسمی و ارائه راهبردهای ساماندهی آنها نمونه موردی: محله حسن‌آباد یزد. مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای، 4، 129-145.
امیری، مجتبی، و کمالی، عباس (1394). چالش‌های اقتصادی و اجتماعی اسکان غیر رسمی برای مدیریت شهری. هفت شهر، 37 و 38.
ایراندوست، کیومرث، و صرافی، مظفر (۱۳۸۶). یأس و امید در سکونتگاه‌های غیر رسمی نمونه موردی: شهر کرمانشاه. رفاه اجتماعی، ۲۶، ۲۰۱-۲۲۵.
ایراندوست، کیومرث، و تولایی، روح الله (1391). الگوی مسکن فقرا در سکونتگاه‌های غیر رسمی: نمونه موردی: عباس آباد سنندج. ساخت شهر، 20، ۲-۱۷.
بردلی، هریت (۱۳۸۶). دگرگونی ساختارهای اجتماعی: طبقه و جنسیت (مترجم: محمود متحد). تهران: آگه.
بیات، آصف (۱۳۹۰). زندگی همچون سیاست (مترجم: فاطمه صادقی). کتابخانه الکترونیکی امین.
بیات، آصف (۱۳۹۱). سیاست‌های خیابانی (مترجم: سیداسدااله نبوی چاشمی). تهران: پردیس دانش.
بیرد، ویکتوریا،‌ میرآفتاب، فرانک، و سیلور، کریستوفر (۱۳۹۷). برنامه‌ریزی و تمرکز زدایی: فضاهای متعارض برای اقدام جمعی در جهان جنوب. تهران: آگه.
پرلمن، جانیس (۱۳۹۷). فاولا چهاردهه زندگی بیمناک در سکونتگاه‌های ریودوژانیرو (مترجم: کیومرث ایراندوست و گلایول مکرونی). کردستان: انتشارات دانشگاه کردستان.
پیران، پرویز (۱۳۶۶). شهرنشینی شتابان و ناهمگون: مسکن نابهنجار. اطلاعات سیاسی-اقتصادی، ۵، ۵۴- ۵۶.
پیران، پرویز (۱۳۷۲). طرح ساماندهی تپه مردآباد کرج (زور آباد). تهران:‌ انتشارات بنیاد مسکن انقلاب اسلامی.
پیران، پرویز (۱۳۷۴). آلونک‌نشینی در ایران. ماهنامه سیاسی-اقتصادی، ۹۵ و ۹۶، ۱۲۵- ۱۲۹.
پیران، پرویز (۱۳۷۹). فقرزایی در سکونت‌گاه‌های غیر رسمی شیرآباد زاهدان. تهران: برنامه عمران ملل‌متحد.
حاتمی‌نژاد، حسین، سیف‌الدینی، فرانک، و میره، محمد (1385). بررسی شاخص‌های مسکن غیر رسمی در ایران نمونه موردی: محله شیخ‌آباد قم. پژوهش‌های جغرافیایی، 58، 129-145.
حائری‌مازندرانی، محمدرضا (۱۳۸۸). خانه، فرهنگ، طبیعت. تهران: انتشارات مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.
حبیبی، سیدمحسن، پورمحمدرضا، نوید، عرفانی، جواد، و حمیده، سارا (۱۳۹۱). مقایسه تطبیقی شکل‌گیری و تکوین فضاهای عمومی در شهرهای حومه‌ای جنوب تهران (مطالعه موردی: ورامین، قرچک، اسلام‌شهر). صفه، ۵۶، ۱۰۱- ۱۱۹.
حبیبی، میترا، و گرامی، نیلوفر (۱۳۹۷). چگونگی استفاده از فضاهای شهری در  سکونتگاه‌های  غیر رسمی موردپژوهی: جداره شرقی بزرگراه چمران تهران. پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، ۳۲، ۱۶۳- ۱۷۴.
خراسانی‌مقدم، صبا، مظفر، فرهنگ، و حسینی، سید باقر (1397). شاخص‌های سرمایه اجتماعی مؤثر بر رضایتمندی ساکنین سکونتگاه‌های غیررسمی. مدیریت سرمایه اجتماعی، 2، 233- 261.
راپاپورت، آموس (۱۳۶۶).  منشأ فرهنگی مجتمع‌های زیستی (مترجم: راضیه رضازاده). تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی دانشگاه علم وصنعت.
راپاپورت، آموس (۱۳۸۴). معنی محیط ساخته‌شده: رویکردی در ارتباط غیرکلامی (مترجم: فرح حبیب). تهران: انتشارات پردازش و برنامه‌ریزی شهری.
راپاپورت، آموس (۱۳۸۵). خاستگاه فرهنگی معماری (مترجم:  صدف آل رسول). تهران: انتشارات فرهنگستان هنر.
راپاپورت، آموس (۱۳۸۸). انسان‌شناسی مسکن (مترجم:خسرو افضلیان). تهران: انتشارات حرفه هنرمند.
زیاری، کرامت‌اله، و نوذری، آذردخت (1387). ساماندهی و توانمندسازی اسکان غیر رسمی شهر اهواز. پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 68، 21-36.
 زیمل ، گئورگ ( 1372). کلانشهر و حیات ذهنی (مترجم: یوسف علی اباذری). نامه علوم اجتماعی، ۶، ۵۳-۶۶.
شار، ادم (۱۳۸۹). کلبه هایدگر (مترجم: ایرج قانونی). تهران: ثالث.
شولتز، نوربرگ (۱۳۸۱). مفهوم سکونت: به سوی معماری تمثیلی (مترجم: محمود امیر یاراحمدی). تهران: آگه.
شولتز، نوربرگ (۱۳۸۲). گزینه‌ای از معماری: معنا و مکان (مترجم: ویدا نوروز برازجانی). تهران: جان و جهان.
شولتز، نوربرگ (۱۳۸۷). معماری: حضور، زبان و مکان (مترجم: علیرضا سید احمدیان). تهران: نیلوفر.
شیخی، محمد ، امینی، سعیده، و نظامی، آناهیتا (۱۳۹۴). مطالعه تطبیقی حس‌تعلق مکانی در سکونتگاه‌های رسمی و غیر رسمی مورد مطالعه: شهر جدید پرند و نسیم‌شهر. علوم اجتماعی، ۶۹، ۴۵- ۷۴.
صرافی، مظفر (1381). به‌سوی نظریه‌ای برای ساماندهی اسکان غیر رسمی از حاشیه‌نشینی تا متن شهرنشینی. هفت شهر، 8، ۵-۱۱.
صرافی، مظفر (۱۳۸۷). ساماندهی سکونتگاه‌های غیر رسمی کشور در پرتو حکمروایی خوب شهری. هفت شهر، ۲۳ و ۲۴، ۴- ۱۴.
فراستخواه، مقصود (۱۳۹۵). تحولات نوپدید در فرهنگ دانشگاه و فضای کلاس و تأثیر آن بر تدریس؛ تأملی در نسل‌های پنچ گانۀ دانشجو و استاد. تدریس‌پژوهی، ۴، ۱-۲۲.
فراستخواه، مقصود (1395). روش تحقیق کیفی در علوم اجتماعی با تأکید بر گراندد تئوری. تهران: آگاه.
فراستخواه، مقصود (1399). ذهن و همه چیز؛ طرح  واره‌هایی برای زیستن. تهران: کرگدن.
فراستخواه، مقصود (1400). ما ایرانیان؛ زمینه کافی تاریخی و اجتماعی خلقیات ایرانی. تهران: نی.
قرخلو، مهدی، و عابدینی، اصغر (1387). اسکان غیر رسمی و راهبردهای ساماندهی سکونتگاه‌های نامتعارف با تأکید بر بخش مسکن در ایران، جغرافیا و برنامه‌ریزی. 25، ۱۴۹-۱۷۶.
کلنر، هانسفرید، برگر، بریجیت، و برگر، پیتر (1381). ذهن بی‌خانمان ؛ نوسازی و آگاهی (مترجم: محمد ساوجی). تهران: نی.
مدنی‌پور، علی (۱۳۸۱). تهران: ظهور یک کلانشهر. تهران: پردازش و برنامه‌ریزی شهری.
مهندسان مشاور آباد گستر تخت سلیمان (۱۳۹۶). بازنگری طرح هادی روستای مرتضی‌گرد. بنیاد مسکن انقلاب اسلامی.
موسوی، میرنجف، نظری ولاشانی، پریسا، و کاظمی‌زاد، شمس‌اله (1389). تحلیلی بر شاخص‌های کمی و کیفی مسکن در سکونتگاه‌های غیر رسمی مطالعه موردی: محله شهرک قائم شهر قم. آمایش محیط، 11، ۶۴-۸۴.
هرائینی، مصطفی، و انبارلو، مسعود (۱۳۹۵). مروری بر اسکان غیر رسمی و  شاخص‌های آن،  چالش‌ها و راهکارها مطالعه موردی: محله مرتضی گرد تهران. همایش بین‌المللی اقتصاد شهری.
 
AGA KHAN (2005). AL - Azhar Park, Cairo and the Revitalization of Darbal-Ahmar. Project brief.
Alsayyad, N. (1993). Squatting and Culture: A Comparative Analysis of Informal Developments in Latin America and the Middle East. Journal of Habitat International, 17, 33-44.
Alsayyad, N. (2004). Urban Informality as a “New” Way of Life. New York: Lexington Books.
Bachelard, G. (1994). The Poetics of Space. Boston: Beacon Press.
Bari, A. (2016). Understanding Urban Informality: Everyday life in informal urban settlements in Pakistan, A thesis submitted for the degree of Doctor of Philosophy in the School of Geography. Politics and Sociology, Newcastle University.
Bayat, A. (2000). From Dangerous Classes to Quiet Rebels: Politics of the Urban Subaltern in the Global South. Journal of International Sociology, 3, 539- 560.
Bayat, A. (2007). Radical Religion and the Habitus of the Dispossessed: Does Islamic Militancy Have an Urban Ecology. International Journal of Urban and Regional Research, 31, 579–590.
Benjamin, S. (2008). Occupancy Urbanism: Radicalizing Politics and Economy Beyond Policy and Programs. International Journal of Urban and Regional Research, 31, 719–729.
Coolen, H. & Ozaki, R. (2004). Culture, Lifestyle and the Meaning of a Dwelling. Netherlands: Delft University of Technology.
Corbin, J. & Strauss, A. (2014). Basics of Qualitative Research: Techniques and Procedures for Developing Grounded Theory. California: Sage Publication.
Davis, M. (2006). Planet of Slums. New York: Verso.
De soto, H. (1989). The Other Path: The Invisible Revolution in the Third World. New York: Harper & Row.
De Soto, H. (2000). The Mystery of Capital: Why Capitalism Triumphs in the West and Fails Everywhere Else. New York: Basic Books.
Dovey, K., Oostrum, M., Chatterjee, I., & Shafique, T. (2020). Towards a morphogenesis of informal settlements. Habitat International, 104, 1-14.
Drisko, J. & Maschi, T. (2016). Content Analysis. New York: Oxford University Press.
 Drivdal, L. (2016). Community Leadership in Urban Informal Neighbourhoods: Micro-Politics and Micro-Administration in Informal Settlements in Cape Town. Urban Forum, 27, 275-295.
Gilbert, A. (2007). The Return of the Slum: Does Language Matter? International Journal of Urban and Regional Research, 31, 697-713.
Gilbert, A. (2014). Free housing for the poor: An effective way to address poverty? Habitat International, 41, 253-261.
Guillermo A., & Santos, C. (2011). Informal settlements need and environmental conservation in Mexico City: An unsolved challenge for land use Policy. Land use policy, 24 (8), 662-649.
Harris, J., & Little, S. (2019). Mapping Hope: How Do Vulnerable Youth Locate Hope in Informal Settlements? Urban Forum. 30, 289–306.
Heidegger, M. (1971). Poetry, Language, Thought. Trans, Albert Hofstadter. New York: Harper & Row.
Huchzermeyer, M. (2009). Enumeration as a Grassroot Tool towards Security Tenure in Slums: Insights from Kisumu, Kenya. Urban Forum, 20, 292-271.
Ishtiyaq, M. & Kumar, S. (2011). Typology of Informal Settlement and Distributio of Slums in the NCT, Delhi. Journal of Contemporary India Studies: Space and Society, 3, 20-33.
Kellet. P., & Moore, J. (2003). Routes to home: homelessness and home-making in contrasting societies. Habitat International, 27, 123-141.
Khalil, A., El-Aal, A., Quintero, N., Aayash, H., El-Wahab, M., Ibrahim, M., & Marei, K. (2016). Improving Living Conditions in Informal Settlements, The case of El-Arab, Hurghada. Environmental sciences, 34, 13- 24.
Kit, O., Lüdeke, M., & Reckien, D. (2016). Texture-based identification of urban slums in Hyderabad, India using remote sensing data. Applied Geography, 32 (2), 660-667.
Lombard, M. (2014). Constructing ordinary places: Place-making in urban informal settlements in Mexico. Progress in Planning, 94, 1-53.
Meesters, J. (2009). The meaning of activities in the dwelling and residential environment. Netherlands: IOS Press under the imprint Delft University Press.
Neuwirth, R. (2010). Shadow Cities; A Billion Squatters, a New Urban World. New York: Routledge.
Pallasma, J. (1996) The eyes of the skin: Architecture and the senses. England: Wiley Academy.
Pallasmaa, J. (1992). Identity, Intimacy and Domicile: Notes on the phenomenology of home. Norway: Symposium at the University of Trondheim.
Pallasmaa, J. (2011). Space, Place and Atmosphere: Peripheral Perception in Existential Experience. Ghost 13 International Architecture Conference, Nova Scotia, Canada.
Perlman, J. E. (2004). Marginality: From Myth to Reality in the Favelas of Rio de Janeiro. United Kingdom: Oxford University Press.
Relph, E. (1976). On the Identity of Places, Place and Placelessness. London: Pion.
Roy, A., & AlSayyad, N. (2004). Urban Informality: Transnational Perspectives from the Middle East, Latin America, and South Asia. Lanham MD: Lexington Books.
Roy, A. (2012). Urban Informality: The Production of Space and Practice of Planning. United Kingdom: Oxford University Press.
Schwandt, T. (2007). Analyzing Qualitative Data, the Sage Dictionary of Qualitative Inquiry. New York: Sage Publication.
Simone, A. (2004). People as Infrastructure: Intersecting Fragments in Johannesburg. Journal of Public Culture, 16, 407– 29.
Strauss, A. & Corbin, J. (2015). Basics of Qualitative Research. Thousand Oaks, CA: Sage.
UN- HABITAT (2003). The Challenge of Slums - Global Report on Human Settlements. London & Sterling: UN-HABITAT - Earthscan Publications Ltd.
UN- HABITAT (2016). HABITAT in – Informal Settlements, Global Report on Human Settlements. London & Sterling: UN-HABITAT - Earthscan Publications Ltd.
Vertigans, S., & Gibson, N. (2019). Resilience and social cohesion through the lens of residents in a Kenyan informal settlement. Community Development Journal, 55, 624-644.
Vivier, E., & Sanchez-Betancourt, D. (2020). Community leaders as intermediaries: How everyday practices create and sustain leadership in five informal settlements in Cape Town. Leadership, 0 (0), 1-19.
Westaway, M. S. (2016). A Longitudinal Investigation of Satisfaction with Personal and Environmental Quality of Life in an Informal South African Housing settlement, Doornkop, Soweto. Habitat International, 30, 175-189.
Wolford, R. (2008). Wandering in Dwelling. A thesis submitted in partial fulfillment of the requirements for the degree of PhD in Architectural Theory. Washington State University