بازخوانی تحولات تاریخی شهر کرمان با تکیه بر تبیین ساختار فضایی شهر از بنیاد تا پایان سدۀ چهارم هجر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه بافت‌های تاریخی، پژوهشکده ابنیه و بافت‌ها، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، تهران، ایران

چکیده

شهر کرمان در جریان رویدادهای تاریخی، دچار دگرگونی و تحول شده است، ازاین‌‌رو خوانش گذشته‌‌های دور شهر با ابهام و کمبود بسیاری در منابع، اسناد و شواهد همراه است. در این نوشتار، تحولات شهر تا پایان سدۀ چهارم هجری دنبال می‌‌شود که پیش‌از روزگار ساسانیان تا دوران فرمانروایی سامانیان و بوئیان را دربرمی‌‌گیرد. مطالعۀ بنیاد و تحولات شهری کرمان از لابلای سطور تاریخ و شواهد معماری و شهری به‌‌جای مانده، برای فهم ساختار فضایی شهر در هر دوره و الگوی تحولات آن، که هدف پژوهش است، صورت می‌‌گیرد. به‌‌سبب ابهامات فراوان، فهم ساختار گذشتۀ شهر با تبیین و تحلیل داده‌‌ها ممکن می‌‌شود، و بنابراین پژوهش با روش «تفسیری تاریخی» پیش خواهد رفت. براساس یافته‌‌ها، شهر کرمان با نام «به‌‌اردشیر» در زمان اردشیر بابکان بر آبادی پیشین بنیاد یافت، که با برپایی دژها بر روی بلندی و ساخت شهرِ داخل حصار در پهنۀ دشت همراه بود. این ساختار فضایی با کم‌وبیش دگرگونی‌‌هایی در عناصر معماری و شهری و بافت اجتماعی، تا سده‌‌های نخست هجری حفظ شده بود. در سدۀ چهارم هجری که این شهر مرکز ولایت شد، آبادی بیشتری یافت. نتایج نشان می‌‌دهد، سامانۀ زیستی شهر مشتمل بر: دژها، شارستان با چهار دروازه، باغات متصل و آبادی‌‌هایی در پیرامون بود که گامی در تکامل سازمان فضایی شهر شمرده شده و زمینه را برای تحولات دوره‌‌های بعد فراهم آورده بود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ابن‌‌اثیر، عزالدین (1385). تاریخ کامل (مترجم: سیدحسین روحانی)، جلد 4، چاپ سوم. تهران: اساطیر.
ابن‌‌اسفندیار، بهاءالدین محمدبن حسن (1366). تاریخ طبرستان (تصحیح عباس اقبال). تهران: کلالۀ خاور.
ابن‌‌حوقل (1366). صوره الارض (مترجم: دکتر جعفر شعار). تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
ابن‌‌رسته، احمدبن عمر (1380). الأعلاق‌‌النفیسه (مترجم: حسن قره‌‌چانلو)، چاپ دوم. تهران: امیرکبیر.
ابوحامد کرمانی، افضل‌‌الدین (1373). سلجوقیان و غز در کرمان. تحریر محمدبن ابراهیم خبیصی (مقدمه، تصحیح و تحشیۀ محمدابراهیم باستانی پاریزی)، چاپ دوم. تهران: کورش.
اشرف، احمد (1353). ویژگی‌‌های تاریخی شهرنشینی در ایران دورۀ اسلامی. جداشمار از نامۀ علوم اجتماعی. دورۀ اول.
اصطخری، ابواسحق ابراهیم (1347). مسالک و ممالک (به‌‌کوشش ایرج افشار). تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
اعثم کوفی، محمدبن علی‌‌بن  (1372). الفتوح (مترجم: محمدبن احمد مستوفی هروی، مصحح غلامرضا طباطبایی مجد). تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
افضل‌‌الدین کرمانی، احمدبن حامد (1356). عقدالعلی للموقوف‌‌الأعلی (تصحیح و اهتمام علی‌‌محمد عامری نائینی). تهران: روزبهان و کرمان: دانشگاه کرمان.
امیرحاجلو، سعید، امامی، سیدمحمدامین، آقاگلی، داوود، و ریاحیان، رضا (1399). معرفی و طبقه‌‌بندی و ساختارشناسی کاشی‌‌های زرین‌‌فام یافت شده از قلعه دختر کرمان. پژوهۀ باستان‌‌شناسی، ۲ (۶)، 1-24.
امینی، امین (1395). سکه‌‌های ایران پیش‌از اسلام در موزۀ مرکزی آستان قدس رضوی. تهران: پازینه، با همکاری سازمان کتابخانه‌‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
اهری، زهرا (1395). تأملی بر مفهوم ساختار و چگونگی شناسایی آن در شهر ایرانی پیش‌از دوران مدرن. فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، 1، 45-68.
بارتلد، و (1308). تذکرۀ جغرافیای تاریخی ایران (مترجم: حمزۀ سردادور). طهران: چاپخانۀ اتحادیه.
باستانی پاریزی، محمدابراهیم (1335). راهنمای آثار تاریخی کرمان. تهران: اداره کل فرهنگ کرمان.
باستانی پاریزی، محمدابراهیم (بهار و تابستان 1338). ابنیۀ دختر، قلعه دختر کرمان. نشریۀ باستان‌‌شناسی، 1 و 2، 105-137.
باستانی پاریزی، محمدابراهیم (1366). شهرهای ایران (به‌‌کوشش محمدیوسف کیانی)، جلد 2. تهران: جهاد دانشگاهی، 195-206.
باستانی پاریزی، محمدابراهیم (1373). در سلجوقیان و غز در کرمان. افضل‌‌الدین ابوحامد کرمانی (تحریر محمدبن ابراهیم خبیصی)، چاپ دوم. تهران: کورش.
برونر، کریستوفر (1393). تقسیمات جغرافیایی و اداری: ماندگاه‌‌ها و اقتصاد. تاریخ ایران کمبریج، گردآورنده احسان یارشاطر (مترجم: حسن انوشه)، جلد سوم، قسمت دوم، چاپ ششم. تهران: امیرکبیر، 149-188.
بی‌‌نا (1361).  حدودالعالم الی‌‌المشرق والمشرق (به‌‌کوشش منوچهر ستوده). تهران: کتابخانۀ طهوری.
پوراحمد، احمد (1370). جغرافیا و ساخت شهر کرمان. تهران: جهاد دانشگاهی.
جیهانی، ابوالقاسم‌‌بن احمد (1368). اشکال‌‌العالم (مترجم: علی‌‌بن عبدالسلام کاتب، مقدمه و تصحیحات فیروز منصوری). مشهد: آستان قدس رضوی و شرکت به‌‌نشر.
حمزۀ اصفهانی، حسن (1346). تاریخ پیامبران و شاهان (سنی ملوک الأرض و الأنبیاء) (مترجم: جعفر شعار). تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
دریایی، تورج (1388). شهرستان‌‌های ایرانشهر (مترجم: شهرام جلیلیان). تهران: توس.
دوستخواه، عبدالجلیل (1371). اوستا، کهن‌‌ترین سرود و متن‌‌های ایرانی، جلد 2. تهران: مروارید.
ریاحیان گهرتی، رضا (1398). نویافته‌‌های قلعه اردشیر و دختر شهر کرمان. مجموعه مقاله‌‌های چهارمین همایش ملی باستان‌‌شناسی ایران. بیرجند: دانشگاه بیرجند.
ریاحیان گهرتی، رضا (1399). گمانه‌‌زنی به‌‌منظور تدقیق عرصه و حریم قلعه اردشیر و دختر کرمان. مجموعه مقالات گردهمایی سالانۀ باستان‌شناسی ایران (گردآورنده: روح‌‌الله شیرازی). تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی، 403-412.
سایکس، سرپرسی (1363). سفرنامۀ سرپرسی سایکس یا هزار میل در ایران (مترجم: حسین سعادت‌‌نوری). تهران: لوحه.
سرفراز، علی‌‌اکبر و محمود تیموری (1392). بازشناسی سازمان فضایی شهر ساسانی بیشاپور با تکیه بر یافته‌‌های باستان‌‌شناسی. هنر و تمدن شرق، ۱ (۱)، 9-16.
شاه‌‌محمدپور، علیرضا (1393). الگوی طراحی شهری بیشاپور. مطالعات معماری ایران، 6 (4)، 107-125.
فرای، ریچارد. ن (1388). عصر زرین فرهنگ ایران (مترجم: مسعود رجب‌‌نیا). چاپ چهارم، تهران: سروش.
کالینز، پاول (1396). کوه‌‌ها و دشت‌‌ها، ایران باستان و بین‌‌النهرین (مترجم: عباس مقدم). تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.
کمانداری، محسن (1400). بررسی سیر تحولات تاریخی شهر و بافت کهن کرمان از ساسانیان تا قاجاریه. جغرافیا و روابط انسانی، ۴ (2)، 121-142.
گالدیری، اوژن (1370). مسجد جامع اصفهان (مترجم: عبدالله جبل‌‌عاملی). اصفهان: مرکز میراث فرهنگی اصفهان.
گوبه، هانس (1365). ارگ بم (مترجم: کرامت‌‌الله افسر). در نظری اجمالی به شهرنشینی و شهرسازی در ایران (به‌‌کوشش محمدیوسف کیانی). تهران: چاپ ارشاد با همکاری هواپیمایی حمهوری اسلامی ایران (هما)، 302-319 .
لسترنج، گای (1377). جغرافیای تاریخی سرزمین‌‌های خلافت شرقی (مترجم: محمود عرفان). چاپ سوم، تهران: علمی و فرهنگی.
لینچ، کوین (1381). تئوری شکل شهر (مترجم: سیدحسین بحرینی). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
مقدسی، ابوعبدالله محمدبن احمد (1361). احسن‌‌التقاسیم فی معرفه‌‌الأقالیم، جلد 2 (مترجم: علینقی منزوی). تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.
مرادی، اصغرمحمد (1378). کنکاشی پیرامون شهر قدیم کرمان. مجموعه مقالات دومین کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران (به‌‌کوشش باقر آیت‌‌الله‌‌زادۀ شیرازی). تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، 325-364.
مستوفی، حمدالله‌‌بن ابی‌‌بکر محمدبن نصر (1336). نزهه‌‌القلوب (به‌‌کوشش محمد دبیرسیاقی). تهران: کتابخانۀ طهوری.
مستوفی، حمدالله‌‌بن ابی‌‌بکر (1394). تاریخ گزیده (به‌‌اهتمام عبدالحسین نوایی). چاپ ششم، تهران: امیرکبیر.
ملک‌‌شهمیرزادی، صادق (1378). ایران در پیش‌از تاریخ، باستان‌‌شناسی ایران از آغاز تا سپیدهدم شهرنشینی. تهران: سازمان میراث فرهنگی.
منتظری، مرجان، لعیا جهانشاهلو و حمید ماجدی (1396). تحولات ساختار فضایی کالبدی شهر یزد و عوامل مؤثر بر آن. مطالعات محیطی هفت‌‌حصار، 21، 27-42.
منشی کرمانی، ناصرالدین (1328). سِمط‌‌العلی للحضره‌‌العُلیا (به‌‌تصحیح و اهتمام: عباس اقبال) (تحت نظر: محمد قزوینی). طهران: شرکت سهامی چاپ.
منصوری، سید امیر (1386). دو دورۀ فضایی در شهر ایرانی: قبل‌وبعد از اسلام، با استعانت از شواهد تحولات شهر کرمان. باغ نظر، 7، 49-60.
مهریار، محمد (1374). سیر تحولات معماری مسجد جامع ساوه. مجموعه مقالات تاریخ معماری و شهرسازی ایران ـ ارگ بم. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
وزیری کرمانی، احمدعلی‌خان (1340). تاریخ کرمان یا سالاریه (تصحیح و تحشیۀ و مقدمۀ محمدابراهیم باستانی پاریزی). تهران: دانشگاه تهران.
وزیری کرمانی، احمدعلی‌خان (1345). جغرافیای مملکت کرمان (به‌‌کوشش محمدابراهیم باستانی پاریزی). نشریۀ فرهنگ ایران‌‌زمین، 14، 5-87.
هوف، دیتریش (1365). شهرهای ساسانی (مترجم: محمدرحیم صراف). تهران: بینا.
 
Bacon, E. N. (1976). Design of Cities. New York: Penguin Books.
Groat, L., & Wang, D. (2013). Architectural Research Methods, Second edition. New Jersey: John Wiley and Sons.
Karimi, K. (1997). The Spatial Logic of Cities in Iran and United Kingdom. 1st International Space Syntax Symposium, London.
Mumford, L. (1961). The City in History, Its Origins, Its Transformation and Its Prospects. New York: Harcourt, Brace and World.
Sandalack, B., & Nicolai, A. (2013). Time, Place and Structure: Typo- Morphological Analysis of Three Category Neighborhoods. In Kirsten Valentine Cadieux and Laura Taylor (Eds.), Landscape and the Ideology of Nature in Exurbia: Green Sprawl (185-215). Routledge.
Vance, J. E. (1977). This Scene of Man, the role and structure of the city in the geography of Western civilization. New York: Harper’s College Press.
Wiedmann, F., Salama, A. M., & Thierstein, A. (2012). Urban Evolution of the City of Doha: An Investigation into the Impact of Economic Transformations on Urban Structures. METU Journal of Faculty of Architecture, 35, 35-61.