Investigating the impact of fatalism on architectural works as seen through non-Iranian travelogues during the Aq Qoyunlu and Safavid periods

Document Type : Original Article

Authors

1 PhD Candidate, Department of Architecture, Faculty of Architecture and Urbanism, Tabriz Islamic Art University, Tabriz, Iran

2 Associate Professor, Department of Architecture, Faculty of Architecture and Urbanism, Tabriz Islamic Art University, Tabriz, Iran

3 Professor, Department of Architecture, Faculty of Architecture and Urbanism, Tabriz Islamic Art University, Tabriz, Iran

Abstract

The Renaissance and the Enlightenment, spanning from the mid-15th to the mid-18th century, steered the West in a new direction by emphasizing humanism, reasoning, and rationalism. Concurrently, the Aq Qoyunlu and Safavids, at the zenith of their power, welcomed travelers from Europe who began writing travelogues to document their experiences and provide a roadmap for political delegations aiming to alleviate Ottoman pressure through an alliance with Iran. As they entered Iran, they observed a diverse array of issues within Iranian society. The travelers' numerous references to cultural traits reflect an acknowledgment of these aspects, which can foster a new understanding of Iranian architecture through the lens of its cultural history. The architecture of any country arises from how people perceive the world around them and how they respond to the events they encounter throughout their lives. The limited resources and knowledge of the pre-modern world led people to embrace beliefs that, while not providing solutions to crises, could soothe the human mind and soul, making it easier to endure repeated hardships. One such belief is fatalism, which manifests in a variety of words such as destiny, fortune, time, and spinning wheel in everyday Iranian conversations. The presence of such cases in travelogues prompts an inquiry into how fatalism in Iranian culture influenced architecture and what manifestations these effects have on buildings. To address this issue, the current study seeks to find answers by examining the documents of non-Iranian travelogues from the era of the Aq Qoyunlu and Safavid dynasties, employing a critical approach and an external perspective. This method, grounded in the cultural history of Iranian architecture, aids in recognizing behaviors that seem normal to individuals within society due to their concealment behind everyday habits. The objective of this research is to explore how fatalism impacted the architectural works of the Aq Qoyunlu and Safavid dynasties from the viewpoint of non-Iranian travelers. This study adopts a documentary and interpretative-historical approach, analyzing recurrent statements about fatalism through purposeful sampling from non-Iranian travelogues, with findings derived from grounded theory and mixed methods. The influence of fatalism permeates every facet of the Iranian world, affecting individuals, society, government, and theology. Effects on individuals include tolerance, living at the moment, submission, astrology, and the pursuit of fame; societal aspects involve prioritizing oneself over society and shirking responsibility; in government, there are threats of confiscation, tyranny, abrupt decisions by rulers, forced migration, and border policies; finally, in theology, there is a faith in mortality, a belief in death, and superstitions noted in travelogues. According to travelogues, the repercussions of these factors on architectural works manifest as the demolition of buildings deemed bad omens, the reliance of structures on their creators, gradual deterioration of buildings, neglect of public structures, insufficient investment in architecture, declining building quality, the rise and fall of neighborhoods, damage to public buildings, lack of restoration efforts, and reduced building lifespans, all of which arise from a culture that has endured the weight of fatalism for centuries.

Keywords

Main Subjects

References

اوتر، ژان (1400). سفرنامه ژان اوتر (مترجم: علی اقبالی). تهران: بدرقه جاویدان (نشر اصلی اثر 1748).
اولئاریوس، آدام (1385). سفرنامه آدام اولئاریوس: ایران عصر صفوی از نگاه یک آلمانی (مترجم:  احمد بهپور). تهران: ابتکار نو (نشر اصلی اثر 1647).
باربارو، جوزافا (1349). سفرنامه‌های ونیزیان در ایران: شش سفرنامه (مترجم: منوچهر امیری). تهران: خوارزمی (نشر اصلی اثر 1487).
باقری، مهری (۱۳۸۵). دین‌‌های ایران باستان. تهران: قطره.
پولاک، یاکوب ادوارد (۱۳۶۸). سفرنامه پولاک ایران و ایرانیان (مترجم: کیکاووس جهانداری). تهران: خوارزمی (نشر اصلی اثر 1877).
تاورنیه، ژان باتیست (1336). سفرنامه تاورنیه (مترجم: حمید ارباب شیروانی). تهران: نیلوفر (نشر اصلی اثر 1676).
ترکمان، اسکندربیگ (1382). تاریخ عالم‌‌آرای‌‌ عباسی (تصحیح: ایرج افشار). تهران: امیرکبیر.
جلالی مقدم، مسعود (۱۳۷۲). آئین زروان: مکتب فلسفی-عرفانی زرتشتی برمبنای اصالت زمان. تهران: سهیل.
جمالی زاده، سیدمحسن، قنبری‌‌ننیز، خورشید و حاجی‌زاده، مجید (1402). بررسی جغرافیای ادبی تقدیرگرایی در منظومه حماسی شهنامه چنگیزی. فصلنامه جغرافیا (برنامه‌‌ریزی منطقه‌‌ای)، 13(50)، ۴۷۷-۴۸۷.
جملی‌‌کارری، جووانی فرانچسکو (1346). سفرنامه کارری (مترجمان: عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ). تبریز: مؤسسه انتشارات فرانکلین (نشر اصلی اثر 1699).
حاجیان‌‌پور، حمید و جوادی، رقیه (1395). بررسی شناخت مفاهیم هنر معماری اصفهان در سفرنامه‌های عصر صفوی و چگونگی انتقال آن‌ها به اروپا؛ مطالعه موردی سفرنامه‌های دلاواله، تاورنیه، شاردن، سانسون. پژوهشنامه تاریخ‌‌های محلی ایران، 2(8)، ۲۹-۴۰.
حسامی، مرمر (1400). بر چنبره زروان. تهران: نشر آگرین کتاب.
حقیر، سعید و صلواتی، کامیار (1396). گزاره‌های نقادانه‌ی اروپاییان درباره‌ی معماری و شهرهای ایران در سفرنامه‌های قرن هفدهم تا نیمه‌‌ قرن نوزدهم میلادی. نشریه هنرهای زیبا: معماری و شهرسازی، 22(3)، ۵۷-۷۰.
دالساندری، وینچنتو (1349). سفرنامه‌های ونیزیان در ایران: شش سفرنامه (مترجم: منوچهر امیری). تهران: خوارزمی (نشر اصلی اثر 1574).
دلاواله، پیترو (۱۳۷۰). سفرنامه پیترو دلاواله: قسمت مربوط به ایران. (مترجم:  شعاع‌الدین شفا). تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی (نشر اصلی اثر 1658).
رازنهان، محمدحسن و شیردل، تقی (1396). بازتاب تقدیرگرایی و مؤلفه‌‌های آن در سفرنامه‌‌های دوره صفویه. تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، 8(29)، ۱۱۹-۱۴۴.
رحیمی، فاطمه و سیاهکوهیان، هاتف (1402). بررسی موازنه دو رهیافت ناسازنما در مصیبت‌‌نامه عطار «تسلیم در برابر تقدیر» یا «تلاش برای تغییر». ادبیات عرفانی و اسطوره‌‌شناختی، 19(72)، ۱۳-۳۱.
رفیعی، سیدمحمد (1382). بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر میزان تقدیرگرایی؛ مطالعه موردی: شهر فردوس. رساله برای دریافت درجه کارشناسی‌‌ارشد علوم اجتماعی، دانشگاه تربیت‌‌مدرس.
رینگرن، هلمر (۱۳۸۸). تقدیرباوری در منظومه‌‌های حماسی فارسی: شاهنامه و ویس و رامین (مترجم: ابوالفضل خطیبی). تهران: هرمس (نشر اصلی اثر 1952).
زینر، چارلز (1384). زروان یا معمای زرتشتیگری (مترجم: تیمور قادری). تهران: امیرکبیر (نشر اصلی اثر 1955).
سانسون، نیکولاس (1346). سفرنامه سانسون: وضع کشور شاهنشاهی ایران در زمان شاه سلیمان صفوی (مترجم: تقی تفضلی). تهران: ابن سینا (نشر اصلی اثر 1695).
سعدی (1402). دیوان اشعار: غزلیات. غزل شماره ۵۹۷.
سیلوا ای فیگروآ، گارسیا د (1363). سفرنامه دن گارسیا د سیلوا فیگوئروا سفیر اسپانیا در دربار شاه‌‌عباس اول (مترجم: غلامرضا سمیعی). تهران: نشر نو (نشر اصلی اثر 1667).
شاردن، ژان (1370). سفرنامه شاردن؛ ۱۶۴۳ - ۱۷۱۳م. (مترجم: اقبال یغمایی). تهران: توس (نشر اصلی اثر 1811).
شرلی، سر آنتوان و شرلی، رابرت (1330). سفرنامه برادران شرلی در زمان شاه‌‌عباس کبیر (مترجم: آوانس). تهران: کتابخانه منوچهری (نشر اصلی اثر 1607).
الشهرستانی، محمد (1350) الملل و النحل (مترجم: سعید جلالی نائینی). تهران: اقبال (نشر اصلی اثر 1960).
شهیدی، نازنین و قیومی بیدهندی، مهرداد (1392). رویکرد تاریخ فرهنگی و امکان و فواید آن در مطالعات معماری ایران. مطالعات تاریخ فرهنگی (پژوهش‌‌نامه انجمن ایرانی تاریخ)، 17(5)، ۸۷-۱۰۷.
طباطبائی، محمدحسین (۱۳۶۳). المیزان فی تفسیرالقرآن (مترجم: محمدباقر موسوی همدانی). تهران: امیرکبیر (نشر اصلی اثر 1350).
طبسی، محسن (1390). بازخوانی سفرنامه‌ها به منظور مطالعه معماری گرمابه‌ها در تاریخ ایران. پژوهش‌نامه تاریخ، 21(6)، ۱-۲۳.
قبادیان، وحید (1388). مبانی و مفاهیم در معماری معاصر غرب. تهران: دفتر پژوهش‌‌های فرهنگی.
قیومی بیدهندی، مهرداد و شمس، امید (1391). درآمدی بر تاریخ ذهنیت عامه در معماری ایران. مطالعات معماری ایران، 1(2)، ۵-۲۵.
کروسینسکی، یوداش تادئوش (1363). سفرنامه کروسینسکی: یادداشت‌های کشیش لهستانی عصر صفوی (مترجم: عبدالرزاق دنبلی). تهران: توس (نشر اصلی اثر 1731).
کاتب، فاطمه (1396). «تصویرشناسی» میدان نقش‌‌جهان اصفهان از منظر سفرنامه‌‌های دوره صفوی. مبانی نظری هنرهای تجسمی، 2(2)، ۱۱۱-۱۲۱.
کمپفر، انگلبرت (1400). سفرنامه کمپفر (مترجم: کیکاووس جهانداری). تهران: خوارزمی (نشر اصلی اثر 1727).
گروته، هوگو (1369). سفرنامه گروته (مترجم: مجید جلیل‌‌وند). تهران: سعدی (نشر اصلی اثر 1910).
گلچین، فرزانه و هاشمی، امیرحسین (1395). بررسی ناپایداری معماری دوره غزنوی با تکیه بر تاریخ بیهقی. ادب فارسی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران)، 6(۱)، ۱۱۳-۱۳۲.
معین، محمد (1364). فرهنگ فارسی. تهران: امیرکبیر.
مفید، محمد بن محمد (1371). الاعتقادات (مترجم: محمد علی ابن سیدمحمد الحسنی). تهران: علمیه اسلامیه.
مهمان‌‌نواز، محمود و نوری، جعفر (1401). بررسی و تحلیل اندیشه تقدیرگرایی در عالم‌‌آرای‌‌عباسی. فصلنامه علمی سخن تاریخ، 16(39)، ۳۶-۶۴.
موریه، جیمز (1399). گزیده سفرنامه تهران (مترجم: فرشاد ابریشمی). ابریشمی: تهران (نشر اصلی اثر 1824).
نوروزی، اسدالله. آذرمکان، حشمت‌‌الله و دهرامی، مهدی (1402). تقدیرگرایی در قصه‌‌های ایرانی با تأکید بر قصه‌‌های هرمزگان. دوماهنامه فرهنگ و ادبیات عامه، 11(52)، ۱۳۲-۱۶۳.
هربرت، توماس و استودارت، رابرت (1400). سفرنامه توماس هربرت و گزارش رابرت استودارت (مترجم: حسن جوادی). تهران: آبادبوم (نشر اصلی اثر 1677).
 
Aksa, F.I. (2020). Islamic perspectives in disaster: An alternative to changing fatalistic attitudes. Jàmbá: Journal of Disaster Risk Studies, 12(1), 1-4.‏
Ehsani, K., & Hosseini, S.M.N. (2015). Investigating the relationship of economic, social and cultural capitals with fatalism in Isfahan. Journal of Sociological Research, 6(2), 68-83.‏
Hunt, D., & Zagzebski, L. (2022). Foreknowledge and Free Will. In Edward N. Zalta (Ed.), The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2022 Edition).
Madden, M.S. (2006). Myth, folklore, and ancient ethics. Cumb. L. Rev.. https://doi.org/10.2139/SSRN.938128
Maercker, A., Ben-Ezra, M., Esparza, O.A., & Augsburger, M. (2019). Fatalism as a traditional cultural belief potentially relevant to trauma sequelae: Measurement equivalence, extent and associations in six countries. European journal of psychotraumatology, 10(1), 1657371.‏
O’Keefe, T.I.M. (2016). The Stoics on fate and freedom. In The Routledge Companion to Free Will (pp. 236-246). Routledge.‏
Rice, H. (2024). Fatalism. In Edward N. Zalta & Uri Nodelman (Eds.), The Stanford Encyclopedia of Philosophy. URL = <https://plato.stanford.edu/archives/sum2024/entries/fatalism/>.
Journal of Architecture and Urban Planning
Volume 17, Issue 47
July 2025
Pages 50-66

Files

Share

How to cite

Statistics